道光二(er)十八年(nian)(1848年(nian)),陳(chen)寶(bao)(bao)琛出(chu)生于福建閩縣螺洲,他的曾祖(zu)父陳(chen)若霖(lin)官至刑(xing)部(bu)尚書(shu)。陳(chen)家(jia)在(zai)唐末從(cong)河南(nan)固(gu)始(shi)南(nan)遷(qian)福建,明洪武(wu)年(nian)間定居(ju)(ju)螺江,人(ren)(ren)稱“螺洲陳(chen)”,下傳到這一(yi)代(dai)(dai)已(yi)十九(jiu)世(shi)(shi)。陳(chen)家(jia)在(zai)明嘉靖(jing)十一(yi)年(nian)六世(shi)(shi)祖(zu)陳(chen)淮第一(yi)個(ge)成(cheng)為進(jin)士(shi),從(cong)此先代(dai)(dai)常有(you)人(ren)(ren)由(you)科舉而進(jin)入(ru)仕途。從(cong)陳(chen)若霖(lin)起,開始(shi)顯達,陳(chen)寶(bao)(bao)琛更是(shi)位居(ju)(ju)太傅。陳(chen)若霖(lin)之后,五代(dai)(dai)都有(you)人(ren)(ren)中進(jin)士(shi)、舉人(ren)(ren),綜計(ji)明清兩代(dai)(dai),陳(chen)家(jia)中進(jin)士(shi)二(er)十一(yi)名,中舉人(ren)(ren)一(yi)百(bai)一(yi)十名。
同(tong)治七(qi)年(1868年),陳(chen)(chen)(chen)寶琛中進(jin)士,選翰林院庶(shu)吉士,授編修。陳(chen)(chen)(chen)寶琛兄弟六人,他的(de)胞弟陳(chen)(chen)(chen)寶瑨(jin)和(he)陳(chen)(chen)(chen)寶璐中進(jin)士,陳(chen)(chen)(chen)寶琛的(de)三(san)個胞弟陳(chen)(chen)(chen)寶琦、陳(chen)(chen)(chen)寶瑨(jin)、陳(chen)(chen)(chen)寶璜等也皆(jie)舉人出身,時稱(cheng)“六子科甲”,顯耀榕垣。
光緒元年(1875年),陳寶琛被提拔為翰(han)林侍讀,與學士張佩綸、通政使黃體芳、侍郎寶廷等四(si)人(ren)好論(lun)時(shi)政,合稱“清(qing)流四(si)諫(jian)”。
光(guang)緒四年(1878年),清(qing)廷派(pai)完顏崇厚(hou)出使俄國。崇厚(hou)貪生怕死,擅(shan)自簽訂不平等條約(yue)。陳寶琛失聲痛哭,指出國家不能失去主權,堅決主張(zhang)“誅崇厚(hou),毀俄約(yue)”。他在此后提出的東三省官(guan)員應(ying)該滿漢(han)兼用(yong)等建議無(wu)疑都是很有(you)遠見的。光(guang)緒五(wu)年(1879年),沙(sha)俄侵(qin)占新(xin)疆伊犁九城,陳寶琛力主收復。
光(guang)(guang)緒六年(nian)(1880年(nian)),任(ren)武英殿提(ti)調(diao)官。慈禧身邊的太監與清宮午門護軍爭毆,慈禧偏(pian)袒(tan)肇事的太監,下旨嚴懲守職的護軍,陳寶琛上奏力(li)諫,終于使慈禧收回成(cheng)命,這件“庚辰(chen)午門案”一時(shi)轟動朝野。翌年(nian),授(shou)翰林院侍(shi)講學(xue)士,纂(zuan)修(xiu)《穆(mu)宗本紀》。光(guang)(guang)緒八年(nian)(1882年(nian))任(ren)江(jiang)西學(xue)政,重修(xiu)白鹿洞書院。光(guang)(guang)緒九年(nian)(1883年(nian)),因(yin)為奉旨校對《穆(mu)宗毅皇帝圣(sheng)訓》而議敘(xu),以示獎勵,被授(shou)為內(nei)閣(ge)學(xue)士兼禮部(bu)侍(shi)郎。當時(shi),法國(guo)侵犯中國(guo)屬(shu)國(guo)越南(nan),陳寶琛與清流派領袖張佩綸(lun)力(li)薦唐炯(jiong)、徐廷旭擔任(ren)軍職。
光緒(xu)十年(1884年),陳(chen)寶(bao)琛上書光緒(xu)帝想要(yao)(yao)招(zhao)募兵勇并(bing)參考西(xi)方(fang)的(de)(de)練(lian)兵方(fang)法(fa)(fa)訓(xun)練(lian),條(tiao)陳(chen)籌餉(xiang)、選將(jiang)、練(lian)兵、簡器四件大事(shi),主張(zhang)通(tong)過(guo)變化練(lian)兵的(de)(de)辦法(fa)(fa)達到強(qiang)兵的(de)(de)目的(de)(de),要(yao)(yao)根據實際情況任用人才,通(tong)過(guo)籌餉(xiang)的(de)(de)方(fang)式讓(rang)練(lian)兵的(de)(de)事(shi)變得持久長遠(yuan)。之后光緒(xu)帝提(ti)拔陳(chen)寶(bao)琛會(hui)辦南洋的(de)(de)事(shi)宜。后來因為他推薦的(de)(de)唐(tang)炯、徐(xu)廷旭(xu)兵敗受到牽連(lian),吏部商議(yi)將(jiang)他降(jiang)五級處分。
光緒(xu)(xu)十一年(nian)(1885年(nian)),陳(chen)寶琛應臺灣巡撫劉銘傳(chuan)之邀赴臺。陳(chen)寶琛返(fan)回福建后,修葺(qi)先祖的(de)(de)賜書(shu)樓,并且(qie)修建滄趣樓。自此,他(ta)閉門讀書(shu)、賦詩、寫字。光緒(xu)(xu)二十五年(nian)(1899年(nian)),陳(chen)寶琛任(ren)鰲峰(feng)書(shu)院(yuan)山長,以大(da)量培養人才,推廣教育為目標,曾倡(chang)導設立(li)東(dong)文學(xue)堂(tang)、師范學(xue)堂(tang)、政法學(xue)堂(tang)、商業學(xue)堂(tang)。主持(chi)高等學(xue)堂(tang)的(de)(de)時候,陳(chen)寶琛派(pai)遣法、政、商、工(gong)、農等科的(de)(de)學(xue)生前去日(ri)本留學(xue)。
光緒(xu)三(san)十一年(nian)(1905年(nian)),陳(chen)(chen)寶琛(chen)任福(fu)(fu)建(jian)(jian)鐵路(lu)總辦,主(zhu)持修筑漳廈鐵路(lu),陳(chen)(chen)寶琛(chen)又出任福(fu)(fu)建(jian)(jian)高等學(xue)堂監督,深感學(xue)務繁忙、力不從心(xin)。于是(shi),他邀集省城士(shi)紳座談,倡(chang)議成立(li)全閩(min)教(jiao)育商榷機(ji)構(gou),大家(jia)一致贊成。當年(nian)十一月(yue),閩(min)省學(xue)會(hui)(此乃福(fu)(fu)建(jian)(jian)教(jiao)育總會(hui)的(de)前身)宣告成立(li),陳(chen)(chen)寶琛(chen)被(bei)公(gong)推為會(hui)長。學(xue)會(hui)成立(li)后,由于眾(zhong)人(ren)同心(xin)同德、群(qun)策群(qun)力,八閩(min)大地掀起(qi)了(le)興辦小(xiao)學(xue)堂的(de)小(xiao)高潮。光緒(xu)三(san)十三(san)年(nian)(1907年(nian)),在陳(chen)(chen)寶琛(chen)的(de)主(zhu)持下創立(li)全閩(min)師(shi)范(fan)學(xue)堂(今福(fu)(fu)建(jian)(jian)師(shi)范(fan)大學(xue))。
光緒三十四年(1908年)溥儀登(deng)基后,陳(chen)寶(bao)琛(chen)首發(fa)為(wei)“戊戌(xu)六君(jun)子”昭(zhao)雪之議,奏(zou)請降(jiang)旨褒揚(yang)。他為(wei)溥儀皇帝(di)授讀三年,備(bei)受恩寵。
宣統元年(nian)(1909年(nian)),陳寶琛(chen)奉召入京,擔任禮學(xue)館總纂(zuan)大臣。宣統三年(nian)(1911年(nian)),陳寶琛(chen)在毓慶宮行(xing)走,任宣統帝溥(pu)儀的老師,賜紫禁城(cheng)騎馬。繼(ji)任漢軍(jun)副都統、弼德院顧問大臣。
民(min)(min)國(guo)元年(nian)(1912年(nian))2月12日,清(qing)帝(di)遜位,后仍(reng)追隨溥儀。命修《德宗(zong)實(shi)錄(lu)》。民(min)(min)國(guo)初年(nian),陳(chen)寶琛(chen)仍(reng)留(liu)戀故宮里的遜清(qing)小朝廷,表現出他深受傳統忠君報(bao)恩思想的影(ying)響(xiang)。民(min)(min)國(guo)二年(nian)(1913年(nian)),命陳(chen)寶琛(chen)主修《德宗(zong)實(shi)錄(lu)》。
民(min)(min)國十年(nian)(nian)(nian)(1921年(nian)(nian)(nian)),修成《德宗本紀》,授太(tai)傅。民(min)(min)國十二年(nian)(nian)(nian)(1923年(nian)(nian)(nian)),引薦鄭(zheng)孝胥(xu)入宮。民(min)(min)國十三年(nian)(nian)(nian)(1924年(nian)(nian)(nian))十月,溥(pu)儀(yi)被逐出故宮時,溥(pu)儀(yi)見(jian)到(dao)(dao)陳(chen)寶(bao)琛,放聲大哭說:“我(wo)無顏見(jian)祖(zu)宗啊(a)!”陳(chen)寶(bao)琛忙勸(quan)慰(wei)道:“皇(huang)(huang)上(shang)切(qie)莫悲傷,自古(gu)以來哪有不滅(mie)亡的朝代呢?而(er)我(wo)大清到(dao)(dao)了今日地(di)步,并非(fei)是因(yin)為失德而(er)被篡(cuan)位(wei),皇(huang)(huang)上(shang)也(ye)不是亡國之(zhi)(zhi)君。皇(huang)(huang)上(shang)年(nian)(nian)(nian)紀尚輕,且博學多(duo)識,將來理應(ying)成為民(min)(min)國之(zhi)(zhi)總(zong)統。那時,不是可以告慰(wei)列(lie)祖(zu)列(lie)宗了。”
民國十四(si)年(nian)(nian)(1925年(nian)(nian)),溥(pu)儀(yi)(yi)至天(tian)津(jin),陳寶(bao)琛亦移居天(tian)津(jin)隨侍。民國二十年(nian)(nian)(1931年(nian)(nian))十一月(yue),溥(pu)儀(yi)(yi)被(bei)日(ri)本侵略者(zhe)誘至東北(bei)充當(dang)偽(wei)滿傀儡,次年(nian)(nian)跟蹤(zong)而去(qu),竭(jie)力(li)主張復辟大清帝(di)國,反對溥(pu)儀(yi)(yi)出任日(ri)本操縱的偽(wei)滿蒙共和國總統,與溥(pu)儀(yi)(yi)、鄭孝胥意見不(bu)一,他勸說:“貿(mao)然從事,只怕去(qu)時(shi)容(rong)易(yi)回時(shi)難。”盡(jin)管被(bei)溥(pu)儀(yi)(yi)認為“忠心可嘉,迂(yu)腐不(bu)堪”,他仍不(bu)顧風燭殘(can)年(nian)(nian),冒(mao)死(si)赴東北(bei)勸諫,差點被(bei)日(ri)本關東軍囚(qiu)禁(jin)。他郁郁返回天(tian)津(jin)。
民國二十四年(nian)(nian)(1935年(nian)(nian))病逝,享年(nian)(nian)87歲,歸葬福(fu)州(zhou)。
其(qi)著述有《滄(cang)(cang)趣(qu)樓詩集》、《滄(cang)(cang)趣(qu)樓文存》、《滄(cang)(cang)趣(qu)樓律賦(fu)》、《南游(you)草》、《陳文忠(zhong)奏議》等,《滄(cang)(cang)趣(qu)樓聯語》收錄應酬聯作九(jiu)十副。
陳(chen)寶琛在中(zhong)法戰爭(zheng)之前于光緒(xu)八年(nian)(1882年(nian))四月初十日(ri)上書的(de)《陳(chen)越(yue)(yue)南(nan)(nan)兵事折》中(zhong)首(shou)次公(gong)開表述他對“越(yue)(yue)南(nan)(nan)問題”的(de)看法。他說,越(yue)(yue)南(nan)(nan)之于滇粵(yue),諺所謂(wei)輔車相依、唇亡(wang)齒寒者也。”越(yue)(yue)南(nan)(nan)一旦(dan)淪為法國的(de)殖民地,那么中(zhong)國西南(nan)(nan)邊疆(jiang)“滇粵(yue)水陸處處逼于他族(zu)”。他還認(ren)為,法國控制了越(yue)(yue)南(nan)(nan)以后(hou),緊
接著(zhu)就會與中國(guo)(guo)“爭隙地(di)、責逃人、廓商岸”。且(qie)法(fa)(fa)國(guo)(guo)“志在蠶(can)食”、“求取無厭”。陳(chen)寶琛已預見到(dao)了(le)法(fa)(fa)國(guo)(guo)遲早(zao)要對中國(guo)(guo)挑起(qi)戰事,中法(fa)(fa)間的戰爭必然會爆發。
光(guang)緒九(jiu)年(nian)(1883年(nian)),陳(chen)寶琛(chen)再次提醒清政府(fu):主張(zhang)在越南(nan)問題上(shang)必須(xu)以強硬的(de)(de)(de)態度堅決抵制法國的(de)(de)(de)擴張(zhang)野心。正(zheng)是(shi)因為(wei)“越南(nan)淪(lun)”,中國西南(nan)邊疆將無安全(quan)可言,所(suo)以陳(chen)寶琛(chen)認(ren)(ren)為(wei),“與其俟剝(bo)膚切近(jin),籌邊防(fang)海左絀右支,何如乘黑旗(qi)之士氣猶(you)張(zhang),阮氏之人心未(wei)去,舉義(yi)(yi)師以平其難,執條約以定其盟”。所(suo)謂“舉義(yi)(yi)師”,很(hen)明顯是(shi)包含(han)著針鋒(feng)相對(dui)、寸土必爭的(de)(de)(de)主戰觀。針對(dui)“和”與“戰”的(de)(de)(de)激烈論爭,陳(chen)寶琛(chen)認(ren)(ren)為(wei),越南(nan)的(de)(de)(de)存亡是(shi)決定和戰問題的(de)(de)(de)關(guan)鍵,“越南(nan)未(wei)失,則(ze)戰易(yi)而和亦易(yi),越南(nan)若失,則(ze)和難而戰更難”,頗有見(jian)地。中法戰爭迫在眉睫,陳(chen)寶琛(chen)認(ren)(ren)為(wei),法國畏懼久戰,需要靠速決戰求(qiu)勝,卻無力維(wei)持(chi)對(dui)峙戰的(de)(de)(de)長期消耗。顯然,陳(chen)寶琛(chen)的(de)(de)(de)分(fen)析是(shi)比較客觀的(de)(de)(de)。
中法(fa)越南交(jiao)涉時期和中法(fa)戰(zhan)爭中,陳寶(bao)琛對解決(jue)沖突問題的(de)(de)主導(dao)思想是(shi)主戰(zhan),《陳越南兵事折》里所(suo)提出的(de)(de)“謀粵督”、“集水師”、“重陸路(lu)”三策,可以說是(shi)構成他日后軍事方面整體謀略(lve)的(de)(de)基調。
中法(fa)(fa)戰(zhan)爭期間,陳寶(bao)琛針對清政(zheng)府的外交明確提出了“聯與(yu)(yu)國”主張。他認為:“德(de)(de)、法(fa)(fa)、仇也(ye)(ye),法(fa)(fa)豈須臾忘(wang)德(de)(de)哉?俄有釁,德(de)(de)無援(yuan),法(fa)(fa)始敢(gan)稱兵于越(yue)耳。法(fa)(fa)得(de)越(yue)且(qie)復強,恐(kong)亦(yi)非德(de)(de)之(zhi)利也(ye)(ye)。故中國欲拒法(fa)(fa),則(ze)必聯德(de)(de)。”于是建議(yi):“應密令使德(de)(de)大臣乘間說諸德(de)(de)之(zhi)君相(xiang),曲與(yu)(yu)聯絡。一(yi)面促造德(de)(de)廠鐵船,多(duo)購毛瑟(se)槍炮。時與(yu)(yu)德(de)(de)之(zhi)官商往來款洽(qia),以動法(fa)(fa)疑(yi)。德(de)(de)誠(cheng)忌法(fa)(fa)而與(yu)(yu)我交固,足陰為我助,即不能得(de)其(qi)要領,但令法(fa)(fa)軍(jun)心存顧忌,亦(yi)足分其(qi)勢而擾(rao)其(qi)謀。”
陳寶琛的(de)所謂“聯與國(guo)(guo)”,指出了兩(liang)點:(1)應(ying)當充分注(zhu)意(yi)到(dao)德(de)國(guo)(guo)與法國(guo)(guo)之間的(de)矛盾(dun),如果法國(guo)(guo)因占據越(yue)南強大起來,這是德(de)國(guo)(guo)所最擔心的(de),因此德(de)國(guo)(guo)勢必(bi)同(tong)中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)聯合,暗(an)中(zhong)(zhong)(zhong)援助中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)以遏(e)制法國(guo)(guo);(2)在(zai)外(wai)交(jiao)上(shang)廣泛造成中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)與德(de)國(guo)(guo)關系密切的(de)輿(yu)論,即使(shi)中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)與德(de)國(guo)(guo)實際(ji)上(shang)未能聯合,也使(shi)法國(guo)(guo)產生很大的(de)疑慮,不(bu)能集中(zhong)(zhong)(zhong)精(jing)力對付中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)。陳寶琛對“中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)(guo)欲拒法,則必(bi)聯德(de)”的(de)分析及(ji)其主張,說(shuo)明他已經注(zhu)意(yi)到(dao)在(zai)外(wai)交(jiao)中(zhong)(zhong)(zhong)要利(li)用矛盾(dun)。
盡管陳寶琛“聯德拒法”的(de)以(yi)夷制夷外(wai)交(jiao)手段并未在(zai)實際(ji)中得(de)以(yi)實施,但它畢竟反(fan)映出,陳寶琛的(de)這一靈活外(wai)交(jiao)策(ce)略,是存在(zai)著可行性(xing),以(yi)及有其現實意義(yi)的(de)。
1895年(nian)(nian)(nian),福(fu)州永泰鄉(xiang)賢力鈞利用(yong)開辦(ban)(ban)(ban)銀元局(ju)的(de)(de)贏利,創辦(ban)(ban)(ban)了蒼霞精(jing)舍(she)。1897年(nian)(nian)(nian)又增(zeng)加日(ri)文(wen)科,稱“東(dong)文(wen)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)”,聘請陳寶(bao)琛任董事兼總理。戊(wu)戌(xu)變法(fa)后(hou),福(fu)建(jian)各地紛(fen)紛(fen)提(ti)出興辦(ban)(ban)(ban)中、小學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang),可新式(shi)教育(yu)的(de)(de)教員特別缺乏。當時的(de)(de)閩(min)浙總督同(tong)陳寶(bao)琛協(xie)商,欲(yu)將(jiang)“東(dong)文(wen)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)”擴充為官(guan)立(li)全(quan)(quan)閩(min)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang),全(quan)(quan)力培(pei)養(yang)新式(shi)教育(yu)的(de)(de)師(shi)(shi)(shi)(shi)資力量,以(yi)解(jie)燃眉(mei)之急。陳寶(bao)琛慨(kai)然應允,并出任學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)監督(校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)長)。此(ci)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)也是全(quan)(quan)國(guo)最(zui)早創辦(ban)(ban)(ban)的(de)(de)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)之一(yi)。陳寶(bao)琛為學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)親自題(ti)寫校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)訓:“化民(min)成俗其(qi)(qi)必(bi)由學(xue)(xue)(xue)(xue),溫故知新可以(yi)為師(shi)(shi)(shi)(shi)”。并且,還撰寫了一(yi)篇語重心(xin)長的(de)(de)《開學(xue)(xue)(xue)(xue)告(gao)誡(jie)文(wen)》,頗像以(yi)后(hou)的(de)(de)《師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)生(sheng)守則》,成為全(quan)(quan)閩(min)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)培(pei)養(yang)學(xue)(xue)(xue)(xue)生(sheng)的(de)(de)準繩(sheng)。全(quan)(quan)閩(min)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)堂(tang)在1903年(nian)(nian)(nian)至1909年(nian)(nian)(nian),共培(pei)養(yang)畢業生(sheng)700人,其(qi)(qi)中大部(bu)分(fen)成了福(fu)建(jian)中小學(xue)(xue)(xue)(xue)教師(shi)(shi)(shi)(shi)的(de)(de)骨干,民(min)國(guo)25年(nian)(nian)(nian)7月(yue),合并福(fu)州、建(jian)甌等師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)為福(fu)建(jian)省(sheng)(sheng)立(li)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)。民(min)國(guo)27年(nian)(nian)(nian)3月(yue),省(sheng)(sheng)立(li)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)內遷至永安(an),民(min)國(guo)31年(nian)(nian)(nian)改稱為省(sheng)(sheng)立(li)永安(an)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)。新中國(guo)成立(li)后(hou)由人民(min)政府(fu)接(jie)管。1966年(nian)(nian)(nian)“文(wen)化大革命”開始后(hou),永安(an)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)一(yi)度停(ting)止招生(sheng)。1971年(nian)(nian)(nian)11月(yue),福(fu)建(jian)省(sheng)(sheng)革命委員會(hui)決定在原永安(an)師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)的(de)(de)基礎上復辦(ban)(ban)(ban)三(san)明(ming)地區師(shi)(shi)(shi)(shi)范(fan)(fan)(fan)學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao),2004年(nian)(nian)(nian)5月(yue)18日(ri),教育(yu)部(bu)批復福(fu)建(jian)省(sheng)(sheng)人民(min)政府(fu)同(tong)意三(san)明(ming)高等專科學(xue)(xue)(xue)(xue)校(xiao)(xiao)(xiao)(xiao)升格為三(san)明(ming)學(xue)(xue)(xue)(xue)院。
1905年(nian)(nian),陳寶(bao)(bao)琛又出任(ren)福(fu)建(jian)高等學堂(tang)監督(du),深感學務(wu)繁(fan)忙、力不從心。于是,他邀集省(sheng)城士紳(shen)座談,倡議成(cheng)立(li)(li)全(quan)閩(min)教(jiao)育商榷機構,大(da)家一致贊(zan)成(cheng)。當(dang)年(nian)(nian)11月,閩(min)省(sheng)學會(hui)(此乃福(fu)建(jian)教(jiao)育總會(hui)的前身)宣告成(cheng)立(li)(li),陳寶(bao)(bao)琛被公推為(wei)會(hui)長。學會(hui)成(cheng)立(li)(li)后,由(you)于眾人同心同德(de)、群策(ce)群力,八閩(min)大(da)地掀(xian)起(qi)了(le)興(xing)辦(ban)小學堂(tang)的小高潮。至1909年(nian)(nian)陳寶(bao)(bao)琛晉京官復原職(zhi)(再任(ren)內閣學士兼(jian)禮部侍郎(lang))時,福(fu)州城鄉已興(xing)辦(ban)公立(li)(li)、私立(li)(li)小學校30余所,新式教(jiao)育蔚然(ran)成(cheng)風(feng)。其間(jian)陳寶(bao)(bao)琛廢寢忘(wang)食、嘔心瀝血(xue),實在功不可沒。
更(geng)難(nan)能可(ke)貴的(de)(de)是,陳(chen)寶(bao)琛(chen)還開明(ming)大度地(di)支持(chi)夫人王(wang)眉壽(shou)(shou)興(xing)辦(ban)(ban)女(nv)(nv)子(zi)(zi)新式教育(yu)。1906年,王(wang)眉壽(shou)(shou)創(chuang)辦(ban)(ban)“女(nv)(nv)子(zi)(zi)師(shi)范傳(chuan)習所”,自任監(jian)督(du);1907年,女(nv)(nv)子(zi)(zi)職業學堂問世,王(wang)眉壽(shou)(shou)兼任監(jian)督(du);1909年,兩校(xiao)合并為“女(nv)(nv)子(zi)(zi)師(shi)范學堂”,監(jian)督(du)一職還是非王(wang)眉壽(shou)(shou)莫(mo)屬(shu)。可(ke)以(yi)說,倘(tang)若沒有陳(chen)寶(bao)琛(chen)的(de)(de)全力支持(chi),福建新式女(nv)(nv)子(zi)(zi)教育(yu)的(de)(de)立足(zu)與發展是難(nan)以(yi)想像(xiang)的(de)(de)。民心(xin)自有一桿秤(cheng)。陳(chen)寶(bao)琛(chen)對于福建現代(dai)教育(yu)的(de)(de)貢獻是有目共睹的(de)(de),因(yin)此,后(hou)人對他(ta)有口皆碑也是順理成章。
陳三立:沆瀣之(zhi)契,依慕之(zhi)私(si),幸及(ji)殘年賞小聚;運(yun)會所遭(zao),輔導所系,務攄素抱(bao)見孤忠。
蔣廷黻:①雖非洋(yang)務(wu)派但(dan)不反對(dui)洋(yang)務(wu)事業(ye),雖主(zhu)張"中學(xue)為體",但(dan)并(bing)不排斥西學(xue)。他不僅(jin)主(zhu)張中西學(xue)問相(xiang)通(tong),新舊文明相(xiang)益,而且在倡導西學(xue)、引(yin)進西技方面躬親實踐、殫精竭慮。②法(fa)國進攻越南(nan)的時候,士(shi)大(da)夫階級大(da)半主(zhu)張以武(wu)力援(yuan)助越南(nan)。張佩綸、陳寶琛(chen)、張之洞諸人(ren)特別激昂。
范(fan)啟龍:陳寶琛雖然(ran)沒有(you)到戰(zhan)爭前線跟(gen)法(fa)(fa)國(guo)侵(qin)略者對陣(zhen),但他(ta)對中法(fa)(fa)戰(zhan)爭卻十(shi)分關心(xin),發表了許多有(you)益的(de)見解(jie),也(ye)充任了防法(fa)(fa)抗法(fa)(fa)的(de)會辦南(nan)洋(yang)事宜大(da)臣,頗著辛勞。他(ta)與中法(fa)(fa)戰(zhan)爭的(de)關系不(bu)可謂不(bu)深。