《國(guo)語(yu)(yu)》相傳是春秋時(shi)期左丘明所撰的(de)一部(bu)(bu)國(guo)別(bie)體著作(zuo)。宋代(dai)以(yi)來,包括康(kang)有為在內(nei)的(de)多位學者懷疑《國(guo)語(yu)(yu)》為西漢(han)劉歆的(de)偽作(zuo)。該著作(zuo)記錄范圍為上起周穆(mu)王十二年(nian)(公元(yuan)前990年(nian))西征犬戎(約公元(yuan)前947年(nian)),下至智伯(bo)被滅(公元(yuan)前453年(nian))。《國(guo)語(yu)(yu)》中包括各國(guo)貴(gui)族間朝(chao)聘、宴(yan)饗、諷諫、辯(bian)說、應對(dui)之辭以(yi)及部(bu)(bu)分歷(li)史(shi)事件(jian)與傳說。《國(guo)語(yu)(yu)》是我國(guo)第一部(bu)(bu)國(guo)別(bie)體史(shi)書。
《國(guo)(guo)(guo)語(yu)》,又名《春秋(qiu)外傳》或《左氏(shi)外傳》。相傳為春秋(qiu)末(mo)魯國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)左丘明所(suo)撰,但現代(dai)有的(de)(de)(de)學者從內(nei)容(rong)判斷,認為是戰國(guo)(guo)(guo)或漢后(hou)的(de)(de)(de)學者托名春秋(qiu)時期各國(guo)(guo)(guo)史官(guan)記(ji)(ji)(ji)錄的(de)(de)(de)原始(shi)材料整理編輯而成的(de)(de)(de)。《國(guo)(guo)(guo)語(yu)》是中(zhong)國(guo)(guo)(guo)最早的(de)(de)(de)一部國(guo)(guo)(guo)別(bie)體史書,凡二十一卷(篇),分周(zhou)、魯、齊、晉、鄭、楚、吳、越(yue)八國(guo)(guo)(guo)記(ji)(ji)(ji)事。記(ji)(ji)(ji)事時間,起(qi)自西周(zhou)中(zhong)期,下(xia)迄(qi)春秋(qiu)戰國(guo)(guo)(guo)之交(jiao),前后(hou)約五百年。
相較《左(zuo)傳》,《國(guo)(guo)語(yu)》所記事(shi)件大都不相連屬(shu),且偏重記言(yan),往往通過言(yan)論(lun)反映事(shi)實(shi),以人物(wu)之(zhi)間的對(dui)話刻畫人物(wu)形象(xiang),具有一(yi)定的文(wen)學價值。《國(guo)(guo)語(yu)》按照一(yi)定順序分國(guo)(guo)排列(lie)。在內容上偏重于(yu)記述歷史人物(wu)的言(yan)論(lun)。這是國(guo)(guo)語(yu)體例(li)上最大的特(te)點。
《國(guo)語》全(quan)書二十一卷(juan),《周語》三卷(juan),記載了西周穆(mu)王、厲(li)王直至東(dong)周襄(xiang)王、景王、敬王時有關“邦國(guo)成敗(bai)”的部分重(zhong)大政治(zhi)事件(jian),反映了從(cong)西周到(dao)東(dong)周的社會政治(zhi)變化(hua)的過程。《魯語》二卷(juan),則著重(zhong)記載魯國(guo)上(shang)層社會一些歷史人物(wu)的言行,反映了春秋時期這個(ge)禮(li)義之邦的社會面貌。《齊語》一卷(juan),主要記載管(guan)仲輔(fu)佐齊桓公(gong)稱霸采取的內政外交(jiao)措施及(ji)其主導思想。
《晉語(yu)》九(jiu)卷(juan)(juan),篇幅占全書(shu)三(san)分(fen)之一(yi)(yi)(yi)強,它比(bi)較完整地記(ji)載了從武(wu)公(gong)(gong)替晉為(wei)諸侯,獻公(gong)(gong)之子的(de)(de)君權之爭,文公(gong)(gong)稱霸(ba),一(yi)(yi)(yi)直到(dao)戰國初(chu)年趙、魏、韓三(san)家(jia)滅智氏(shi)的(de)(de)政治歷史(shi)(shi),從公(gong)(gong)元前(qian)678年到(dao)公(gong)(gong)元前(qian)453年,時間(jian)長,分(fen)量重,所(suo)以有人把《國語(yu)》稱為(wei)“晉史(shi)(shi)”。《鄭語(yu)》一(yi)(yi)(yi)卷(juan)(juan)記(ji)周太(tai)史(shi)(shi)伯(bo)論西周末年天(tian)下興(xing)衰繼替的(de)(de)大局勢。《楚語(yu)》二卷(juan)(juan),主要(yao)記(ji)靈(ling)王、昭王時的(de)(de)歷史(shi)(shi)事件(jian)。《吳(wu)語(yu)》一(yi)(yi)(yi)卷(juan)(juan)、《越語(yu)》二卷(juan)(juan)記(ji)春秋末期(qi)吳(wu)、越爭霸(ba)的(de)(de)史(shi)(shi)實。
《國(guo)語(yu)》的(de)作者,自(zi)古存在爭議(yi),迄今尚未有定論。最(zui)早提出《國(guo)語(yu)》作者為(wei)左(zuo)丘明(ming)的(de)是西漢(han)大史學家司馬遷(qian)。他在《報任安書(shu)(shu)》中說:“左(zuo)丘失明(ming),厥有《國(guo)語(yu)》。”此后東漢(han)史學家班(ban)固在《漢(han)書(shu)(shu)·藝文志》中也記載(zai):“《國(guo)語(yu)》二十(shi)一篇,左(zuo)丘明(ming)著。”按照他們的(de)說法(fa),左(zuo)丘明(ming)為(wei)孔子《春(chun)秋(qiu)》作傳后,不幸(xing)失明(ming),但他:“雅思未盡……稽(ji)其逸文,纂其別說……”根據作傳所剩下的(de)材料(liao),又編輯了一本書(shu)(shu),即(ji)《國(guo)語(yu)》。班(ban)固、李昂(ang)等還把國(guo)語(yu)稱為(wei)《春(chun)秋(qiu)外傳》或《左(zuo)氏(shi)外傳》。
但是在晉(jin)朝以(yi)后,許多學(xue)者(zhe)都(dou)懷疑(yi)這類說(shuo)法。晉(jin)代(dai)思想家傅(fu)玄(xuan)最先提(ti)出反對意(yi)見,他在《左(zuo)傳·哀十三年:正(zheng)義》引中言(yan):“《國語》非(fei)左(zuo)丘明(ming)(ming)所作。凡有共(gong)說(shuo)一事而二文不同,必(bi)《國語》虛而《左(zuo)傳》實,其言(yan)相反,不可強(qiang)合也。”宋(song)人(ren)劉(liu)世安(an)、呂大光、朱(zhu)熹(xi),直至清(qing)人(ren)尤侗、皮錫(xi)瑞等(deng)也都(dou)對左(zuo)丘明(ming)(ming)著《國語》存有疑(yi)問。
宋代以來,包括康有為在內(nei)的(de)多位學者懷疑《國語》為西(xi)漢劉歆的(de)偽(wei)作。
到了現代,學界仍(reng)然爭論不休,一般都否(fou)認(ren)左(zuo)丘明是(shi)(shi)國(guo)語(yu)的(de)(de)作者,但是(shi)(shi)缺少確鑿的(de)(de)證據(ju)。普(pu)遍看法是(shi)(shi),國(guo)語(yu)是(shi)(shi)戰國(guo)初期一些熟悉各國(guo)歷史(shi)(shi)(shi)的(de)(de)人(ren)(ren),根據(ju)當時(shi)周朝王室和各諸侯國(guo)的(de)(de)史(shi)(shi)(shi)料,經(jing)過整理加(jia)工匯(hui)編而成(cheng)。他(ta)們認(ren)為:《國(guo)語(yu)》并非(fei)出(chu)自(zi)一人(ren)(ren)、一時(shi)、一地。它主(zhu)要來(lai)源(yuan)于(yu)春秋(qiu)時(shi)期各國(guo)史(shi)(shi)(shi)官的(de)(de)記述,后來(lai)經(jing)過熟悉歷史(shi)(shi)(shi)掌故的(de)(de)人(ren)(ren)加(jia)工潤色,大(da)約在(zai)戰國(guo)初年或稍后編纂成(cheng)。
國(guo)語在內(nei)容上有(you)很強的(de)(de)倫理傾(qing)向,弘揚德的(de)(de)精神,尊(zun)崇禮的(de)(de)規范(fan),認為“禮”是治(zhi)國(guo)之本(ben)。而且(qie)非常突出忠君(jun)思想。
國語的政治(zhi)觀比較進步,反(fan)對(dui)專制和腐敗(bai),重視(shi)民(min)(min)意(yi),重視(shi)人才,具有濃(nong)重的民(min)(min)本(ben)思想。
國語記錄了春(chun)秋時期的經濟、財政、軍(jun)事、兵法、外交、教育、法律、婚姻等各種內容,對(dui)研究先(xian)秦時期的歷史非常重(zhong)要(yao)。
藝術特色
從(cong)(cong)史(shi)學(xue)和文學(xue)成就(jiu)看,《國(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)》不如(ru)《左(zuo)傳(chuan)》。但《國(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)》也(ye)有(you)較為明顯的藝術(shu)特色,這就(jiu)是(shi):一、長于記(ji)言,二(er)、有(you)虛構故事情節。雖(sui)然(ran)在語(yu)(yu)(yu)言上(shang)較為質樸(pu),但從(cong)(cong)文學(xue)的發展角度來看,應該說(shuo)比《左(zuo)傳(chuan)》前(qian)進了一步(bu)。例如(ru),《晉(jin)語(yu)(yu)(yu)》所記(ji)驪姬深(shen)夜向(xiang)晉(jin)獻公哭訴進讒的事,早在秦漢之(zhi)際就(jiu)被人懷(huai)疑。《孔(kong)叢子·答問》記(ji)陳涉讀《國(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)》至此處,向(xiang)博(bo)(bo)士(shi)問道:“人之(zhi)夫婦,夜處幽室之(zhi)中(zhong),莫能(neng)知(zhi)(zhi)其私(si)焉,雖(sui)黔首猶然(ran),況(kuang)國(guo)(guo)君乎?余以是(shi)知(zhi)(zhi)其不信(xin),乃好事者為之(zhi)詞。”雖(sui)然(ran)博(bo)(bo)士(shi)曲為《國(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)》回護,硬說(shuo)宮廷之(zhi)中(zhong)有(you)女性的內(nei)史(shi)旁聽記(ji)錄,這是(shi)不能(neng)說(shuo)服人的。
唐人(ren)柳(liu)(liu)宗元(yuan)曾寫《非〈國(guo)語(yu)〉》一文(wen)(wen),他說:“嘗讀(du)《國(guo)語(yu)》,病(bing)其文(wen)(wen)勝而言龐(pang),好詭以(yi)反倫。”并說《國(guo)語(yu)》“務(wu)富文(wen)(wen)采,不(bu)顧(gu)事(shi)實,而益之(zhi)以(yi)誣(wu)怪,張(zhang)之(zhi)以(yi)闊(kuo)誕”。其實,柳(liu)(liu)宗元(yuan)列舉的非難之(zhi)詞,從(cong)文(wen)(wen)學的角度看(kan),正是對《國(guo)語(yu)》應(ying)該(gai)肯(ken)定、贊美之(zhi)處(chu)。我(wo)們(men)看(kan)越(yue)王勾(gou)(gou)踐(jian)與吳王夫差(cha)(cha)取(qu)得暫時(shi)和(he)平之(zhi)后,如何忍辱負(fu)重,蓄積力量,準(zhun)備(bei)復國(guo),作品(pin)寫得何等(deng)生動傳神:勾(gou)(gou)踐(jian)說于(yu)國(guo)人(ren)曰:“寡(gua)人(ren)不(bu)知其力之(zhi)不(bu)足也(ye),而又與大國(guo)執(zhi)仇,以(yi)暴露百(bai)姓(xing)之(zhi)骨于(yu)中(zhong)原,此(ci)則寡(gua)人(ren)之(zhi)罪(zui)也(ye)。寡(gua)人(ren)請(qing)更!”于(yu)是葬死者(zhe)、問傷者(zhe)、養生者(zhe)、吊有憂、賀有喜、送往(wang)者(zhe)、迎來者(zhe),去(qu)民之(zhi)所惡,補民之(zhi)不(bu)足。然后卑事(shi)夫差(cha)(cha),宦士三百(bai)人(ren)于(yu)吳,其身親為夫差(cha)(cha)前(qian)馬。
勾踐之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地,南至(zhi)于句無(wu)(wu),北至(zhi)于御兒,東(dong)至(zhi)于鄞,西至(zhi)于姑蔑,廣運百(bai)里(li)。乃(nai)致其(qi)父(fu)母(mu)(mu)(mu)昆弟而誓之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),曰:“寡人(ren)(ren)(ren)聞(wen)古之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)賢君,四(si)方之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)民歸(gui)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),若水之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)歸(gui)下也(ye)。今(jin)寡人(ren)(ren)(ren)不(bu)能,將(jiang)帥二(er)(er)三子(zi)夫(fu)婦以蕃。”令壯(zhuang)者(zhe)(zhe)無(wu)(wu)取老(lao)婦,令老(lao)者(zhe)(zhe)無(wu)(wu)取壯(zhuang)妻;女子(zi)十(shi)七不(bu)嫁,其(qi)父(fu)母(mu)(mu)(mu)有罪;丈夫(fu)二(er)(er)十(shi)不(bu)娶,其(qi)父(fu)母(mu)(mu)(mu)有罪。將(jiang)免(娩)者(zhe)(zhe)以告,公(gong)毉(yi)守之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。生文夫(fu),二(er)(er)壺酒(jiu),一犬;生女子(zi),二(er)(er)壺酒(jiu),一豚;生三人(ren)(ren)(ren),公(gong)與之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)母(mu)(mu)(mu);生二(er)(er)人(ren)(ren)(ren),公(gong)與之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)餼;當室者(zhe)(zhe)死,三年釋(shi)其(qi)政;支(zhi)子(zi)死,三月釋(shi)其(qi)政;必哭泣葬埋之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如其(qi)子(zi)。令孤(gu)子(zi)、寡婦、疾疹、貧病者(zhe)(zhe),納官(guan)其(qi)子(zi)。其(qi)達(da)士,絜(xie)其(qi)居,美(mei)其(qi)服,飽其(qi)食,而摩厲之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于義。四(si)方之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)士來者(zhe)(zhe),必廟禮之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。勾踐載稻與脂于舟(zhou)以行。國(guo)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)孺子(zi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)游者(zhe)(zhe),無(wu)(wu)不(bu)也(ye),無(wu)(wu)不(bu)歠(chuo)也(ye),必問(wen)其(qi)名。非(fei)其(qi)身之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)所種則不(bu)食,非(fei)其(qi)夫(fu)人(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)所織則不(bu)衣。十(shi)年不(bu)收于國(guo),民俱有三年之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)食。
國(guo)之(zhi)(zhi)父(fu)兄(xiong)請(qing)曰:“昔者夫差恥吾君于(yu)諸侯(hou)之(zhi)(zhi)國(guo);今越國(guo)亦節矣(yi),請(qing)報(bao)之(zhi)(zhi)!”勾(gou)踐辭曰:“昔者之(zhi)(zhi)戰(zhan)也(ye),非二三子之(zhi)(zhi)罪(zui)(zui)也(ye),寡(gua)人之(zhi)(zhi)罪(zui)(zui)也(ye)。如寡(gua)人者,安(an)與知恥?請(qing)姑(gu)無庸戰(zhan)!”父(fu)兄(xiong)又請(qing)曰:“越四封(feng)之(zhi)(zhi)內,親吾君也(ye),猶(you)父(fu)母也(ye)。子而思(si)報(bao)父(fu)母之(zhi)(zhi)仇,臣而思(si)報(bao)君之(zhi)(zhi)仇,其有敢(gan)不盡(jin)力者乎?請(qing)復(fu)戰(zhan)!”這種“十年(nian)生(sheng)聚”的(de)情景(jing)描寫得何(he)等生(sheng)動、深刻。重民如此,焉(yan)有不勝(sheng)之(zhi)(zhi)理(li)!
《國(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)》的思(si)想(xiang)比較駁(bo)雜(za)。它重在記(ji)(ji)實(shi),所以表(biao)現出來的思(si)想(xiang)也隨(sui)所記(ji)(ji)之人、所記(ji)(ji)之言不(bu)同(tong)而(er)各異,如《魯語(yu)(yu)(yu)(yu)》記(ji)(ji)孔子語(yu)(yu)(yu)(yu)則(ze)含有(you)儒(ru)家思(si)想(xiang);《齊(qi)語(yu)(yu)(yu)(yu)》記(ji)(ji)述(shu)管仲語(yu)(yu)(yu)(yu)則(ze)談霸術;《越語(yu)(yu)(yu)(yu)》寫范蠡尚陰柔、持盈(ying)定傾、功成身(shen)退,帶有(you)道家色彩(cai)。
《國(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)》與《左傳(chuan)》《史(shi)記》不同,作(zuo)者(zhe)不加(jia)“君(jun)子曰”或“太(tai)史(shi)公(gong)曰”一類評語(yu)(yu)(yu)(yu)。所以作(zuo)者(zhe)的(de)(de)(de)主(zhu)張并不明顯,比較(jiao)客觀。《國(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)》中(zhong)(zhong)主(zhu)要(yao)反(fan)映(ying)了儒(ru)家崇禮重(zhong)民(min)(min)等(deng)觀念。西(xi)周以來(lai)的(de)(de)(de)敬(jing)天保民(min)(min)思(si)想在書(shu)中(zhong)(zhong)得(de)到了繼承。雖然《國(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)》許多地(di)方都強(qiang)調天命,遇事求(qiu)神問(wen)卜,但在神與人(ren)(ren)的(de)(de)(de)關系上(shang)(shang),已是人(ren)(ren)神并重(zhong),由(you)對天命的(de)(de)(de)崇拜(bai),轉向對人(ren)(ren)事的(de)(de)(de)重(zhong)視。因而重(zhong)視人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)地(di)位和(he)作(zuo)用(yong),以民(min)(min)心的(de)(de)(de)向背為(wei)施政的(de)(de)(de)依(yi)據。如(ru)《魯語(yu)(yu)(yu)(yu)上(shang)(shang)》魯太(tai)史(shi)里(li)革評晉人(ren)(ren)弒其君(jun)厲公(gong)時,認為(wei)暴君(jun)之被(bei)逐被(bei)殺是罪(zui)有應(ying)得(de),咎由(you)自取,臣民(min)(min)的(de)(de)(de)反(fan)抗行(xing)為(wei)無(wu)可厚非。又如(ru)《周語(yu)(yu)(yu)(yu)上(shang)(shang)》邵公(gong)諫厲王弭謗中(zhong)(zhong),邵公(gong)主(zhu)張治(zhi)民(min)(min)應(ying)“宣之使(shi)言”,從人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)言論(lun)中(zhong)(zhong)考察國(guo)家的(de)(de)(de)興衰,政治(zhi)的(de)(de)(de)得(de)失,國(guo)君(jun)只有體察民(min)(min)情,行(xing)民(min)(min)之所善,去(qu)民(min)(min)之所惡(e),增加(jia)人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)財富衣食(shi),國(guo)家才能長治(zhi)久安。
就文(wen)(wen)學(xue)價(jia)值說,《國(guo)語(yu)》雖(sui)不及《左(zuo)傳》,但比《尚書》《春秋》等歷史散(san)文(wen)(wen)還有所發展和提高(gao),具體表現為:作(zuo)者比較善于選擇歷史人物的(de)一些精彩言(yan)論(lun),來(lai)反映和說明某(mou)些社會問題。如(ru)《周語(yu)》“召公諫(jian)弭謗”一節,通過召公之(zhi)口,闡(chan)明了“防民之(zhi)口﹐甚于防川(chuan)”的(de)著名論(lun)題。
《國語(yu)》在敘事方面,亦時有縝(zhen)密﹑生動之筆。如《晉(jin)語(yu)》記優施唆使驪姬讒害申(shen)生,《吳語(yu)》和(he)《越語(yu)》記載吳越兩國斗(dou)爭始末(mo),多為《左傳》所(suo)不(bu)載,文章波瀾起伏,為歷(li)代傳誦之名篇。又《晉(jin)語(yu)》記董叔將娶(qu)于范氏,似絕妙的諷刺小品。所(suo)載朝聘(pin)﹑饗宴(yan)﹑辯詰﹑應對之辭。有些部分寫(xie)得較精練﹑真切(qie)。由于原始史料的來源(yuan)不(bu)同(tong),《國語(yu)》本身的文風不(bu)很統一,誠如崔述所(suo)說:“周魯多平(ping)衍(yan),晉(jin)楚(chu)多尖(jian)穎,吳越多恣放(fang)。”(《洙(zhu)泗考信錄(lu)。余錄(lu)》)
《國(guo)(guo)(guo)語》在中國(guo)(guo)(guo)文學史(shi)(shi)上的地位有(you)目共睹。《國(guo)(guo)(guo)語》開創了以(yi)國(guo)(guo)(guo)分類的國(guo)(guo)(guo)別史(shi)(shi)體例,對(dui)后世(shi)產(chan)生了很大影響,陳壽(shou)的《三國(guo)(guo)(guo)志(zhi)》、崔鴻的《十(shi)六國(guo)(guo)(guo)春秋(qiu)》、吳(wu)任臣的《十(shi)國(guo)(guo)(guo)春秋(qiu)》,都是《國(guo)(guo)(guo)語》體例的發展。另外(wai),其縝密(mi)、生動、精煉、真切的筆(bi)法,對(dui)后世(shi)進(jin)行(xing)文學創作(zuo)有(you)很好的借鑒意義。
四庫提要記載
《國語》·二十一卷(戶部員外郎章銓家藏本)
吳韋(wei)昭注(zhu)。昭字弘(hong)嗣,云陽人,官至中(zhong)書(shu)仆射,《三國(guo)志》作韋(wei)曜。《裴(pei)松(song)之(zhi)(zhi)注(zhu)》謂為司馬昭諱也。《國(guo)語》出(chu)自何人,說者不一。然終以漢人所說為近古(gu)。所記(ji)之(zhi)(zhi)事,與(yu)《左傳(chuan)》俱迄智伯之(zhi)(zhi)亡(wang),時(shi)代(dai)亦復(fu)相(xiang)合。中(zhong)有與(yu)《左傳(chuan)》未符(fu)者,猶《新序》、《說苑》同(tong)出(chu)劉向,而時(shi)復(fu)牴牾。蓋(gai)古(gu)人著(zhu)書(shu),各據所見之(zhi)(zhi)舊文,疑以存疑,不似后人輕改也。
《漢志》作(zuo)(zuo)二(er)(er)十(shi)一(yi)篇。其諸家(jia)所(suo)注,《隋志》虞翻、唐(tang)(tang)固本(ben)皆二(er)(er)十(shi)一(yi)卷(juan)(juan),王肅本(ben)二(er)(er)十(shi)二(er)(er)卷(juan)(juan),賈(jia)逵(kui)本(ben)二(er)(er)十(shi)卷(juan)(juan),互(hu)有增減。蓋偶然分(fen)并,非有異同。惟昭所(suo)注本(ben),《隋志》作(zuo)(zuo)二(er)(er)十(shi)二(er)(er)卷(juan)(juan),《唐(tang)(tang)志》作(zuo)(zuo)二(er)(er)十(shi)卷(juan)(juan)。而此本(ben)首(shou)尾(wei)完具,實二(er)(er)十(shi)一(yi)卷(juan)(juan)。諸家(jia)所(suo)傳南(nan)北宋(song)版,無不(bu)相(xiang)同。知《隋志》誤一(yi)字(zi),《唐(tang)(tang)志》脫一(yi)字(zi)也。前有昭《自序》,稱(cheng)兼(jian)采鄭眾、賈(jia)逵(kui)、虞翻、唐(tang)(tang)固之(zhi)注。今考所(suo)引鄭說、虞說寥廖(liao)數條,惟賈(jia)、唐(tang)(tang)二(er)(er)家(jia)援據駁正為多(duo)。《序》又稱(cheng)凡所(suo)發正三百七事。
今(jin)考注(zhu)文(wen)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)中,昭自立義(yi)者:《周語(yu)(yu)》凡(fan)服數一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、國子(zi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、虢文(wen)公一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、常棣一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、鄭武莊一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、仲任(ren)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、叔妘一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、鄭伯南也一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、請隧(sui)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、瀆姓(xing)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、楚(chu)子(zi)入陳(chen)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、晉成公一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、共工一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、大錢一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、無射一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《魯語(yu)(yu)》朝聘一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、刻桷(jue)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、命祀一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、郊禘一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、祖文(wen)宗武一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、官寮(liao)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《齊語(yu)(yu)》凡(fan)二十(shi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)鄉一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、士鄉十(shi)五一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、良人(ren)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、使海(hai)於有蔽一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、八百(bai)乘一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、反胙一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、大路龍旂(qi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《晉語(yu)(yu)》凡(fan)伯氏(shi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、不(bu)懼不(bu)得一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、聚居異情一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、貞之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)無報一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、轅田一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、二十(shi)五宗一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、少典(dian)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、十(shi)月一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、嬴氏(shi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、觀(guan)狀一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、三德(de)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、上軍一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、蒲(pu)城伯一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、三軍一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、錞于(yu)(yu)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、呂锜佐上軍一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、新軍一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、韓無忌一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、女(nv)樂(le)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、張老(lao)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《鄭語(yu)(yu)》凡(fan)十(shi)數一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、億事(shi)(shi)(shi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、秦景襄一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《楚(chu)語(yu)(yu)》聲子(zi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、懿戒一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、武丁作書一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、屏(ping)攝一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《吳語(yu)(yu)》官帥一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、錞于(yu)(yu)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、自亞刂(dao)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、王總百(bai)執事(shi)(shi)(shi)一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、兄弟之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)國一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、來告一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、向檐一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。《越語(yu)(yu)》乘車一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、宰一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、德(de)虐一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、解骨一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)、重祿一(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)條(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)(tiao)。不(bu)過六十(shi)七(qi)事(shi)(shi)(shi)。合以(yi)(yi)所正訛字、衍文(wen)、錯簡,亦不(bu)足三百(bai)七(qi)事(shi)(shi)(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)數。其傳寫有誤,以(yi)(yi)六十(shi)為三百(bai)歟。
《崇文總目(mu)》作三百(bai)十事(shi),又“七”字(zi)轉訛(e)也(ye)。錢(qian)曾《讀書敏求記》,謂《周語(yu)(yu)》“昔我先(xian)世后(hou)稷”句(ju),天圣本(ben)(ben)“先(xian)”下(xia)有“王”字(zi);“左(zuo)右免胄(zhou)而下(xia)”句(ju),天圣本(ben)(ben)“下(xia)”下(xia)有“拜”字(zi),今本(ben)(ben)皆脫去。然所(suo)(suo)引注(zhu)曰云云,與此(ci)本(ben)(ben)絕(jue)不相同(tong),又不知何(he)說也(ye)。此(ci)本(ben)(ben)為衍圣公(gong)孔(kong)傳(chuan)鐸所(suo)(suo)刊。如《魯語(yu)(yu)·公(gong)父(fu)文伯飲酒》一章,注(zhu)中“此(ci)堵父(fu)詞”四(si)字(zi),當在“將使鱉長(chang)”句(ju)下(xia),而誤(wu)入“遂出”二字(zi)下(xia)。小(xiao)小(xiao)舛訛(e),亦所(suo)(suo)不免。然較諸(zhu)(zhu)坊(fang)本(ben)(ben)則(ze)頗為精(jing)善。自鄭眾《解(jie)詁》以下(xia),諸(zhu)(zhu)書并亡。《國語(yu)(yu)注(zhu)》存於今者,惟昭為最古。
黃(huang)震《日鈔》嘗(chang)稱(cheng)其(qi)(qi)簡潔(jie),而先(xian)儒舊(jiu)訓亦(yi)往往散見其(qi)(qi)中。如朱(zhu)子注《論語》“無所取材(cai)”,毛奇齡詆其(qi)(qi)訓“材(cai)”為“裁(cai)”,不見經傳(chuan),改從鄭(zheng)康成“桴材(cai)”之(zhi)(zhi)說。而不知《鄭(zheng)語》“計億(yi)事,材(cai)兆物”句(ju),昭注曰:“計,算也(ye)。材(cai),裁(cai)也(ye)。”已有此(ci)訓。然則奇齡失之(zhi)(zhi)眉睫間矣。此(ci)亦(yi)見其(qi)(qi)多資考證也(ye)。
注釋本
《國(guo)語(yu)(yu)(yu)》成書以來,東漢鄭(zheng)眾(zhong)、賈逵,魏晉王肅、唐固(gu)、虞翻、韋(wei)昭、孔晁等為之作(zuo)注。唐宋以來,各家之注多亡佚(yi),惟韋(wei)昭《國(guo)語(yu)(yu)(yu)解》存于世。北(bei)宋時,宋庠(xiang)(xiang)(字(zi)公序(xu))曾整理(li)《國(guo)語(yu)(yu)(yu)》及韋(wei)解,并(bing)作(zuo)《國(guo)語(yu)(yu)(yu)補音》三(san)卷。然其間(jian)亦(yi)有(you)宋庠(xiang)(xiang)不(bu)知者:如后漢楊終撰有(you)《改定(ding)春秋外(wai)傳章(zhang)句》,三(san)國(guo)孫炎撰有(you)《國(guo)語(yu)(yu)(yu)》注,北(bei)魏劉芳撰有(you)《國(guo)語(yu)(yu)(yu)音》一(yi)卷。公序(xu)云:“先儒未(wei)有(you)為《國(guo)語(yu)(yu)(yu)》音者,蓋外(wai)、內傳文多相涉,字(zi)音亦(yi)通(tong)故也。然近世傳《舊音》一(yi)篇,不(bu)箸撰人(ren)姓(xing)名,尋其說,乃(nai)唐人(ren)也。”恐失檢于《魏書·劉芳傳》。除(chu)此以外(wai),我們不(bu)排除(chu)東漢、三(san)國(guo)、魏晉之間(jian)佚(yi)名舊注大(da)量(liang)存在而后世散佚(yi)不(bu)傳這種情況。
韋(wei)昭《國語(yu)(yu)解》是(shi)現(xian)存于(yu)世(shi)的(de)《國語(yu)(yu)》最早注本,他(ta)在《國語(yu)(yu)解敘》中對其(qi)(qi)(qi)之(zhi)(zhi)(zhi)前(qian)的(de)注家及其(qi)(qi)(qi)作(zuo)注的(de)緣由、依據也(ye)有(you)(you)清楚的(de)說明(ming):“遭秦之(zhi)(zhi)(zhi)亂(luan),幽而復光(guang)(guang)。賈(jia)(jia)(jia)生、史(shi)(shi)遷頗(po)綜述焉。及劉(liu)光(guang)(guang)祿(lu)于(yu)漢成世(shi)始更考(kao)校,是(shi)正疑(yi)謬。至(zhi)于(yu)章帝,鄭大(da)(da)司農為之(zhi)(zhi)(zhi)訓注,解疑(yi)釋滯(zhi),昭析可觀,至(zhi)于(yu)細碎,有(you)(you)所(suo)闕略(lve)。侍中賈(jia)(jia)(jia)君敷而衍之(zhi)(zhi)(zhi),其(qi)(qi)(qi)所(suo)發明(ming),大(da)(da)義(yi)略(lve)舉(ju),為已憭矣(yi),然(ran)于(yu)文間時(shi)有(you)(you)遺忘(wang)。建安、黃武(wu)之(zhi)(zhi)(zhi)間,故(gu)侍御史(shi)(shi)會(hui)稽虞君,尚(shang)書仆射(she)丹陽唐(tang)君,皆英(ying)才碩儒(ru)、洽聞(wen)(wen)之(zhi)(zhi)(zhi)士也(ye),采摭(zhi)所(suo)見,因賈(jia)(jia)(jia)為主而損益(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)。觀其(qi)(qi)(qi)辭義(yi),信(xin)多善者,然(ran)所(suo)理釋,猶(you)有(you)(you)異同。昭以(yi)末學(xue),淺暗寡聞(wen)(wen),階數君之(zhi)(zhi)(zhi)成就,思事(shi)(shi)(shi)義(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)是(shi)非,愚心(xin)頗(po)有(you)(you)所(suo)覺(jue)。今諸(zhu)家并行(xing),是(shi)非相貿,雖(sui)聰明(ming)疏達(da)識(shi)機之(zhi)(zhi)(zhi)士知所(suo)去就,然(ran)淺聞(wen)(wen)初(chu)學(xue)猶(you)或未能祛過(guo)。切(qie)不自(zi)料(liao),復為之(zhi)(zhi)(zhi)解。因賈(jia)(jia)(jia)君之(zhi)(zhi)(zhi)精(jing)實(shi),采虞、唐(tang)之(zhi)(zhi)(zhi)信(xin)善,亦以(yi)所(suo)覺(jue)增潤補綴,參之(zhi)(zhi)(zhi)以(yi)五經,檢(jian)之(zhi)(zhi)(zhi)以(yi)《內(nei)傳》,以(yi)《世(shi)本》考(kao)其(qi)(qi)(qi)流,以(yi)《爾雅》齊其(qi)(qi)(qi)訓,去非要,存事(shi)(shi)(shi)實(shi),凡(fan)所(suo)發正三百七事(shi)(shi)(shi)。又諸(zhu)家紛錯,載述為煩,是(shi)以(yi)時(shi)有(you)(you)所(suo)見,庶(shu)幾頗(po)近(jin)事(shi)(shi)(shi)情(qing)(qing),裁有(you)(you)補益(yi)。”他(ta)的(de)大(da)(da)體情(qing)(qing)況上文已述。
公序(xu)以(yi)下直(zhi)至清初,研究《國(guo)語(yu)(yu)》者寥寥無幾。有清一代,樸學大興(xing),其間不(bu)乏校注《國(guo)語(yu)(yu)》者。主要有:汪遠孫《國(guo)語(yu)(yu)校注本(ben)三種》(《國(guo)語(yu)(yu)三君注輯存(cun)》、《國(guo)語(yu)(yu)發正》、《國(guo)語(yu)(yu)明道本(ben)考異(yi)》),陳瑑《國(guo)語(yu)(yu)翼解(jie)》,董(dong)增齡《國(guo)語(yu)(yu)正義(yi)》等。
汪遠孫(sun)《國(guo)語(yu)校注(zhu)(zhu)本三種》對《國(guo)語(yu)》文本作(zuo)(zuo)了系(xi)統翔實的(de)(de)研究。其作(zuo)(zuo)《國(guo)語(yu)校注(zhu)(zhu)本三種》的(de)(de)緣起、體例、依據在《三種》各自(zi)序言都有(you)明確交代。茲錄(lu)于(yu)下,以資參證。
《國(guo)語三(san)(san)君(jun)注(zhu)輯存(cun)》序:“三(san)(san)君(jun)者,后漢(han)侍中賈君(jun)逵、吳(wu)(wu)侍御史虞君(jun)翻、吳(wu)(wu)尚書(shu)仆射唐君(jun)固也(ye)(ye)。韋宏(hong)嗣(si)(si)采(cai)摭三(san)(san)君(jun),并參(can)己意,成(cheng)《國(guo)語解》二十(shi)一卷。漢(han)章(zhang)帝時,鄭大(da)司農眾(zhong)作章(zhang)句,其書(shu)最為近古,久亡其篇數。魏中領軍王肅、晉五(wu)經(jing)博(bo)士孔(kong)(kong)晁亦為章(zhang)句訓注(zhu),后先于韋而解不(bu)載(zai)。今遠孫不(bu)揣(chuai)谫陋,搜羅舊聞,其三(san)(san)君(jun)說有見(jian)于解中有不(bu)見(jian)于解中悉錄之(zhi),王、孔(kong)(kong)諸家亦載(zai)焉。于以識韋氏作解之(zhi)去就、而眾(zhong)說之(zhi)足資取益也(ye)(ye)。“《國(guo)語》稱三(san)(san)君(jun)者,仍宏(hong)嗣(si)(si)之(zhi)本書(shu)也(ye)(ye)。”
《國語發(fa)正(zheng)》序:向(xiang)稱《外(wai)傳》,與(yu)《內傳》相為(wei)表里,綜述(shu)義(yi)文,說家(jia)輩出。自漢(han)迄晉,散佚無存。今(jin)所完存者(zhe),唯韋(wei)氏(shi)注而(er)已。注中都采(cai)古訓,又參幷(bing)己意。實事求是,卓爾鉅觀。然學(xue)道無窮而(er)偏(pian)漏難掩(yan),此(ci)中得(de)失,間有瑜瑕,可資考訂。去就需才,遠孫妄不自揣(chuai),研慮(lv)多(duo)年,搜輯(ji)舊聞,博(bo)取通語,茍可明(ming)者(zhe),皆收錄焉。抑(yi)有疑者(zhe),必備參焉。解訛者(zhe)駁之(zhi),義(yi)缺者(zhe)補之(zhi),辭意有未昭(zhao)晰者(zhe)復(fu)詳說之(zhi)。爰列三例,依傳作(zuo)卷,為(wei)《發(fa)正(zheng)》:二十(shi)一卷,所以發(fa)其疑而(er)正(zheng)其似也。”
《國(guo)(guo)語明道(dao)(dao)(dao)本(ben)(ben)考異》“舊(jiu)題天圣(sheng)明道(dao)(dao)(dao)本(ben)(ben)《國(guo)(guo)語》,天圣(sheng),宋(song)仁宗(zong)年號;明道(dao)(dao)(dao),乃仁宗(zong)改元。卷末(mo)署云(yun)‘天圣(sheng)七年七月二(er)十日(ri)開印,明道(dao)(dao)(dao)二(er)年四月初五日(ri)得真本(ben)(ben)’。是(shi)明道(dao)(dao)(dao)二(er)年以天圣(sheng)印本(ben)(ben)重刊(kan)也。近(jin)代(dai)盛行(xing)宋(song)公序(xu)《補音(yin)》,明人許宗(zong)魯(lu)、金李(li)皆從公序(xu)本(ben)(ben)重刊(kan)。兩本(ben)(ben)各有優劣,而(er)后是(shi)非異同判焉。今刻以明道(dao)(dao)(dao)本(ben)(ben)出大(da)字,公序(xu)本(ben)(ben)輔行(xing)小字于下,它書所引(yin)之(zhi)異文及(ji)諸(zhu)家所辨之(zhi)異字,亦皆慎(shen)擇而(er)采(cai)取(qu)之(zhi)。讀《國(guo)(guo)語》者庶乎知其異而(er)是(shi)非可識也。”
《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)校注(zhu)本三種》(《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)三君注(zhu)輯(ji)存》、《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)發正(zheng)》、《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)明(ming)道本考異(yi)》),有清(qing)道光丙午閏(run)五月汪氏(shi)振綺堂刊(kan)本。其中《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)發正(zheng)》被(bei)王先謙收入《清(qing)經解(jie)續編》,《國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)明(ming)道本考異(yi)》收入《四部(bu)備(bei)要》,列于黃丕(pi)烈(lie)《重刊(kan)明(ming)道二年〈國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)〉》、《校刊(kan)明(ming)道本韋氏(shi)解(jie)〈國(guo)(guo)(guo)語(yu)(yu)(yu)(yu)〉札記》之后(hou)。
陳瑑《國(guo)語翼(yi)解》,主要是搜集相關文獻對韋昭(zhao)《國(guo)語解》作(zuo)疏證(zheng)補(bu)充工作(zuo)。顧其名(ming)即知其作(zuo)是書之(zhi)旨,翼(yi)者,輔也,佐(zuo)也,助(zhu)也。《廣(guang)雅書局叢(cong)書》、《叢(cong)書集成初編》均有收入。
董增齡《國語正(zheng)義》,其(qi)(qi)序(xu)云(yun):“宋(song)公序(xu)補音本(ben)及天(tian)圣(sheng)本(ben)兩家(jia)并行,近曲(qu)阜孔(kong)氏所刻用補音本(ben)。今兼收二家(jia)之(zhi)(zhi)長,而(er)用補音本(ben)者十之(zhi)(zhi)七八(ba)。……云(yun)為(wei)之(zhi)(zhi)注(zhu)(zhu)(zhu)者,有(you)(you)漢(han)(han)鄭眾、賈逵、魏(wei)王肅、吳(wu)虞翻、唐固、韋昭,晉孔(kong)晁七家(jia),今唯(wei)韋解(jie)尚(shang)存(cun)。……今銓釋(shi)(shi)韋解(jie)之(zhi)(zhi)外,仍援(yuan)許鄭諸君(jun)舊詁備載其(qi)(qi)后,以(yi)俟(si)辯(bian)章。譬導水(shui)而(er)窮其(qi)(qi)源,非(fei)落葉而(er)離其(qi)(qi)根也。韋解(jie)體崇簡(jian)潔,多(duo)闕而(er)不(bu)釋(shi)(shi)。《史記》集解(jie)、索隱(yin)、正(zheng)義及應劭(shao)、如淳、晉灼、蘇林、顏師(shi)古等家(jia)《漢(han)(han)書注(zhu)(zhu)(zhu)》、章懷太子《后漢(han)(han)書》注(zhu)(zhu)(zhu),凡與馬班正(zheng)文采取《國語》者,各有(you)(you)發揮。或與韋解(jie)兩歧,或與韋解(jie)符合。同者可助其(qi)(qi)左證,異者宜(yi)博(bo)其(qi)(qi)旨(zhi)歸。并采兼收,以(yi)匯古義。錞鼓不(bu)同音,而(er)皆悅耳;荼火不(bu)同色,而(er)皆美觀也。國邑水(shui)道,以(yi)《漢(han)(han)·地理志》、《后漢(han)(han)·續郡國志》為(wei)主,而(er)參以(yi)《水(shui)經注(zhu)(zhu)(zhu)》、《元和郡縣(xian)志》、杜氏《通典》,諸家(jia)并列。我朝所定府廳州縣(xian)之(zhi)(zhi)名庶(shu)覽者了然。至宮室器(qi)皿衣裳之(zhi)(zhi)制(zhi)度,則孔(kong)賈諸疏具存(cun),止擷簡(jian)要,不(bu)事(shi)詳敘。”
正(zheng)義(yi)者(zhe),注之(zhi)疏也。殆因(yin)“疏不(bu)破注”之(zhi)例,《國(guo)語(yu)(yu)正(zheng)義(yi)》雖篇幅不(bu)小(xiao),但發明無(wu)多。吳曾祺在其(qi)《國(guo)語(yu)(yu)韋解補(bu)正(zheng)》敘(xu)中就說:“然董(dong)氏之(zhi)書,多征引舊典,而于文義(yi)之(zhi)不(bu)可通者(zhe),反忽而不(bu)及。似(si)博而實(shi)略,似(si)精(jing)而實(shi)疏。”這個評判應該說是相當(dang)公允的。董(dong)增齡(ling)《國(guo)語(yu)(yu)正(zheng)義(yi)》有清光緒庚辰章氏式訓(xun)堂(tang)刊本,巴蜀(shu)書社1985年據此本影印出版了影印本。
此(ci)外(wai),清(qing)人對《國(guo)(guo)語(yu)》還(huan)作(zuo)了大量(liang)輯(ji)佚(yi)(yi)工作(zuo):王仁(ren)(ren)俊《經籍佚(yi)(yi)文(wen)》輯(ji)有《國(guo)(guo)語(yu)佚(yi)(yi)文(wen)》一卷;王謨《漢(han)魏遺(yi)書(shu)鈔(chao)》、勞格《月河精舍(she)叢鈔(chao)》、黃奭《漢(han)學堂叢書(shu)》、《黃氏逸書(shu)考》、馬國(guo)(guo)翰《玉函山房(fang)輯(ji)佚(yi)(yi)書(shu)》、蔣(jiang)曰豫《蔣(jiang)侑石遺(yi)書(shu)》、王仁(ren)(ren)俊《玉函山房(fang)輯(ji)佚(yi)(yi)書(shu)續編》,對已亡(wang)佚(yi)(yi)的東漢(han)鄭眾、賈逵,魏晉王肅、唐固、虞翻、孔晁等《國(guo)(guo)語(yu)》注作(zuo)了輯(ji)佚(yi)(yi)工作(zuo)。這些輯(ji)佚(yi)(yi)工作(zuo),作(zuo)用不言自(zi)明。
清(qing)末(mo)校詁(gu)《國(guo)語(yu)(yu)》者(zhe)(zhe)有(you)(you)吳曾祺,撰有(you)(you)《國(guo)語(yu)(yu)韋解補(bu)正(zheng)》一(yi)書(shu)。他(ta)在《國(guo)語(yu)(yu)韋解補(bu)正(zheng)》敘(xu)中說:“《國(guo)語(yu)(yu)》一(yi)書(shu),時有(you)(you)箋疏,惜其(qi)(qi)寥寥無(wu)幾。獨高郵王氏,所(suo)得為多(duo)。乃(nai)擇其(qi)(qi)說之(zhi)合者(zhe)(zhe),悉纂而輯之(zhi)。其(qi)(qi)有(you)(you)不足,輒以己意謬(miu)為附益。歲月(yue)既久,楮墨遂滋(zi)。因匯為一(yi)編(bian),名之(zhi)曰《國(guo)語(yu)(yu)韋解補(bu)正(zheng)》。補(bu)者(zhe)(zhe),補(bu)其(qi)(qi)所(suo)未(wei)備;正(zheng)者(zhe)(zhe),正(zheng)其(qi)(qi)所(suo)未(wei)安。備且(qie)安,是書(shu)之(zhi)本末(mo)具矣(yi)。”其(qi)(qi)書(shu)亦間(jian)有(you)(you)創獲,于讀(du)《國(guo)語(yu)(yu)》者(zhe)(zhe),不無(wu)裨益。清(qing)宣統元年,商(shang)務印書(shu)館初版其(qi)(qi)書(shu)。民國(guo)年間(jian),商(shang)務印書(shu)館有(you)(you)數次印行。
其后(hou)沈镕有(you)《國(guo)語(yu)詳注(zhu)》,惟存《國(guo)語(yu)》正文,摘列重要詞句略加詮釋,其性質為重注(zhu)而(er)非補注(zhu)。因其發(fa)明無(wu)多,后(hou)人稱引亦少。其書(shu)民國(guo)五年(nian)文明書(shu)局(ju)有(you)鉛印本,民國(guo)二十(shi)四年(nian)文明書(shu)局(ju)曾再次印行。
另有(you)金其源《讀(du)書管見(jian)·國(guo)語》(商務印書館,1957年版),時有(you)所得。
臺(tai)灣(wan)學者張以仁(ren)《國(guo)(guo)語(yu)斠證》一書(shu),摘錄有(you)異(yi)文(wen)、疑義之相(xiang)(xiang)關(guan)語(yu)句(ju),以天圣明道本、公序本、公序《〈國(guo)(guo)語(yu)〉補(bu)音》、董增齡《國(guo)(guo)語(yu)正(zheng)義》本等本相(xiang)(xiang)互讎(chou)校,旁(pang)參黃(huang)丕烈(lie)《札(zha)記》、汪遠孫(sun)《考異(yi)》等諸家(jia)成(cheng)說,廣采(cai)古注、類書(shu)及相(xiang)(xiang)關(guan)書(shu)中材料,以理其訛脫,正(zheng)其謬誤。其于《國(guo)(guo)語(yu)》,厥功甚偉。此書(shu)由(you)臺(tai)灣(wan)商務印(yin)書(shu)館于1969年(nian)印(yin)行。
在《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》校注本中(zhong)(zhong),徐元誥(gao)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)集(ji)(ji)解(jie)(jie)(jie)》,行世最晚,在韋解(jie)(jie)(jie)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)下而能網羅(luo)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)前(qian)(qian)(qian)王引之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)、汪中(zhong)(zhong)、劉(liu)臺(tai)拱、黃(huang)丕烈、汪遠孫、陳(chen)瑑、董增齡、吳曾(ceng)祺(qi)、沈镕各家之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)說(shuo)(shuo),并于諸說(shuo)(shuo)紛存、文有(you)疑(yi)義處以“元誥(gao)按”明其(qi)取舍,于讀(du)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》者甚(shen)為(wei)便(bian)利,可稱當前(qian)(qian)(qian)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》校注本之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)最佳者。但王樹民先(xian)生在《國(guo)(guo)語(yu)(yu)集(ji)(ji)解(jie)(jie)(jie)》點(dian)校前(qian)(qian)(qian)言里有(you)中(zhong)(zhong)肯地評價:“《國(guo)(guo)語(yu)(yu)集(ji)(ji)解(jie)(jie)(jie)》之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)編撰方式雖善,但其(qi)編撰工(gong)作則甚(shen)為(wei)粗疏(shu),成為(wei)其(qi)書之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)最大(da)缺陷。”其(qi)書1930年(nian)曾(ceng)由中(zhong)(zhong)華書局印(yin)行。2002年(nian),中(zhong)(zhong)華書局又出版了(le)(le)經王樹民、沈長(chang)云二先(xian)生點(dian)校的《國(guo)(guo)語(yu)(yu)集(ji)(ji)解(jie)(jie)(jie)》。每(mei)卷(juan)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)后,都(dou)附有(you)點(dian)校者所作校記,在最大(da)程度上(shang)(shang)彌補了(le)(le)徐元誥(gao)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)集(ji)(ji)解(jie)(jie)(jie)》編撰工(gong)作粗疏(shu)而導致的訛誤。2006年(nian)修訂本附上(shang)(shang)了(le)(le)人名索引。[3]
上(shang)海師范大學(xue)古籍整理(li)研(yan)究所校點《國語》,以《四部(bu)(bu)備要》收(shou)錄的(de)士禮居翻刻明(ming)道本(ben)(ben)《國語》為底(di)本(ben)(ben),參校《四部(bu)(bu)叢刊(kan)》影印(yin)明(ming)代翻刻公(gong)序本(ben)(ben),并吸收(shou)了一些前人的(de)校勘成果,略加按語,由上(shang)海古籍出版社1978年出版,后又修訂重版多次。此(ci)為目前最(zui)易得之本(ben)(ben),且閱讀甚為便利。
葉麟《白話(hua)譯解國語》(屬于選(xuan)譯),大連大達書社1935年
秦(qin)同培注(zhu)釋、宋晶如增訂《廣(guang)注(zhu)語(yu)譯國語(yu)精華》(屬于選譯),世界書局,初版(ban)不可考,新一版(ban)出版(ban)于1943年
傅庚生《國(guo)語(yu)選(xuan)》,人民文學出版社(she)1959年。該(gai)書(shu)的(de)(de)影(ying)響(xiang)比(bi)較大,在后來的(de)(de)《國(guo)語(yu)》譯(yi)注中(zhong)經(jing)常可以看到《國(guo)語(yu)選(xuan)》的(de)(de)影(ying)子(zi)。
高(gao)振鐸、劉乾先《國語選譯》,巴(ba)蜀(shu)書社(she)1990年
《國(guo)語》的(de)權威點校(xiao)本(ben)(ben)(ben)為上海(hai)古籍出(chu)版(ban)社(she)1978年(nian)出(chu)版(ban)、上海(hai)師范大學古籍整理組點校(xiao)本(ben)(ben)(ben),后(hou)來的(de)《國(guo)語》譯注本(ben)(ben)(ben)都(dou)以其為底本(ben)(ben)(ben)、參酌他本(ben)(ben)(ben)而(er)成(cheng)。
薛安勤、王連(lian)生《國(guo)語譯注(zhu)》,吉林文(wen)史出版社1991年
汪濟民(min)等《國語譯注》,百(bai)花(hua)洲(zhou)文藝出版社1992年
董立章《國(guo)語譯注(zhu)辨析(xi)》,暨南大學出版(ban)社1993年
鄔國義(yi)、胡果(guo)文(wen)等《國語譯注》,上海古(gu)籍出(chu)版社1994年
李維琦《白話(hua)國語》,岳麓書社1994年
黃永堂《國語全譯》,貴州人民出(chu)版社1995年,該書發行(xing)量較大,影(ying)響(xiang)較廣(guang)。
秦峰《譯注(zhu)國(guo)語(yu)》,江西高校(xiao)出版社1998年
趙望(wang)秦、張艷云等(deng)《白話(hua)國語》,三秦出版社1998年
來可泓《國(guo)語直解》,復旦大學出版社2000年(nian)
鮑思陶點校《國語》,齊魯書社2005年
曹建國(guo)等《國(guo)語簡注通(tong)說》,河南大學(xue)出版(ban)社2008年
《國語》的版本(ben)系統(tong)(tong)非(fei)常簡單清晰,即明(ming)道本(ben)與公(gong)序(xu)本(ben)兩個系統(tong)(tong)。
黃丕烈在(zai)《校刊明(ming)道本(ben)(ben)(ben)(ben)國(guo)(guo)語(yu)札記(ji)》敘中說:“《國(guo)(guo)語(yu)》,自宋(song)公序(xu)取官私十五六(liu)本(ben)(ben)(ben)(ben)校定為(wei)(wei)《補音》,世(shi)盛行之,后(hou)來(lai)重刻(ke),無(wu)不用以為(wei)(wei)祖。”經宋(song)庠整理之本(ben)(ben)(ben)(ben),此后(hou)成為(wei)(wei)主要(yao)傳(chuan)世(shi)之本(ben)(ben)(ben)(ben):公序(xu)本(ben)(ben)(ben)(ben)。其后(hou)明(ming)嘉(jia)靖戊子金(jin)李(li)刊澤遠堂本(ben)(ben)(ben)(ben)(或稱(cheng)金(jin)李(li)本(ben)(ben)(ben)(ben))即翻刻(ke)自公序(xu)本(ben)(ben)(ben)(ben),世(shi)稱(cheng)善(shan)本(ben)(ben)(ben)(ben),而明(ming)道本(ben)(ben)(ben)(ben)又罕(han)為(wei)(wei)世(shi)人所(suo)見,故(gu)此金(jin)李(li)本(ben)(ben)(ben)(ben)就成了明(ming)清以來(lai)絕大多數本(ben)(ben)(ben)(ben)子的實際祖本(ben)(ben)(ben)(ben)。
黃丕烈《校刊(kan)明道本(ben)國語(yu)札(zha)記》敘云:“如此明道二年本(ben)者,乃不絕如線而(er)已。”(國學基本(ben)叢書(shu)選印(yin)《國語(yu)》,頁(ye)二四一(yi),上海(hai)書(shu)店1987年版)又(you)《重刊(kan)明道二年〈國語(yu)〉序》二錢大昕序云:“蕘圃(pu)得是書(shu)而(er)寶之,又(you)欲公其寶于斯世。”(國學基本(ben)叢書(shu)選印(yin)《國語(yu)》錢大昕序,上海(hai)書(shu)店1987年影印(yin)出(chu)版。)可(ke)見明道本(ben)之罕見。《國語(yu)》(含《補音》)版本(ben)現存情(qing)況,可(ke)詳見中國古籍(ji)善本(ben)書(shu)目編輯委員會編《中國古籍(ji)善本(ben)書(shu)目》(史部上冊),第207~212頁(ye),上海(hai)古籍(ji)出(chu)版社1993年版。“
《國語(yu)》之(zhi)存于今(jin)者,以宋(song)明(ming)道(dao)(dao)二(er)(er)年(nian)(nian)槧本為(wei)最古(gu)。”汪(wang)遠孫《國語(yu)明(ming)道(dao)(dao)本考異(yi)序》云:“舊(jiu)題(ti)天(tian)圣(sheng)明(ming)道(dao)(dao)本《國語(yu)》,天(tian)圣(sheng),宋(song)仁(ren)宗(zong)年(nian)(nian)號(hao);明(ming)道(dao)(dao),乃仁(ren)宗(zong)改元。卷末署云‘天(tian)圣(sheng)七年(nian)(nian)七月二(er)(er)十日(ri)開印,明(ming)道(dao)(dao)二(er)(er)年(nian)(nian)四(si)月初五日(ri)得真本’。是明(ming)道(dao)(dao)二(er)(er)年(nian)(nian)以天(tian)圣(sheng)印本重刊(kan)(kan)也(ye)。”黃(huang)丕(pi)烈《校刊(kan)(kan)明(ming)道(dao)(dao)本國語(yu)札記》敘又云:“有未經其(qi)(指宋(song)庠)手,如(ru)此(ci)明(ming)道(dao)(dao)二(er)(er)年(nian)(nian)本者,乃不(bu)絕如(ru)線而已。……丕(pi)烈深(shen)懼此(ci)本之(zhi)遂亡(wang),用所收影(ying)鈔者,開雕(diao)以餉世(shi)。其(qi)中字體,前后有歧,不(bu)改畫(hua)一,闕文(wen)壞字,亦均仍舊(jiu)。無所添(tian)足,以懲妄也(ye)。”自此(ci),明(ming)道(dao)(dao)本才得以廣(guang)為(wei)流傳。
自清中期以(yi)后(hou),明(ming)道(dao)本(ben)(ben)(ben)與公序本(ben)(ben)(ben)同為(wei)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》通行之本(ben)(ben)(ben)。《四(si)部(bu)叢(cong)刊》本(ben)(ben)(ben)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》是據嘉靖戊子金李澤遠(yuan)堂本(ben)(ben)(ben)影印,而《四(si)部(bu)備要》本(ben)(ben)(ben)《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》則據黃丕烈《重刊明(ming)道(dao)二年〈國(guo)(guo)語(yu)(yu)〉》排印,其(qi)后(hou)附有黃丕烈《校刊明(ming)道(dao)本(ben)(ben)(ben)韋氏解〈國(guo)(guo)語(yu)(yu)〉札(zha)記》、汪遠(yuan)孫《國(guo)(guo)語(yu)(yu)明(ming)道(dao)本(ben)(ben)(ben)考(kao)異(yi)》。《四(si)部(bu)叢(cong)刊》本(ben)(ben)(ben)、《四(si)部(bu)備要》本(ben)(ben)(ben)為(wei)易得且(qie)又可靠的兩個(ge)版本(ben)(ben)(ben)。《國(guo)(guo)語(yu)(yu)》之本(ben)(ben)(ben),非此即彼,或以(yi)其(qi)一為(wei)底本(ben)(ben)(ben)、其(qi)一作參校。