《禽經》是傳為春秋時師曠(kuang)撰鳥(niao)類書,全(quan)文(wen)三千(qian)余字,是作者在參(can)閱前人有(you)關(guan)鳥(niao)類著述的基礎(chu)上,總(zong)結了宋(song)代以前的鳥(niao)類知識,包括命名、形態、種類、生活習(xi)性、生態等內(nei)容。盡管其(qi)體例結構(gou)簡單,內(nei)容也稍嫌粗糙,但作為我國早期的鳥(niao)類志,仍有(you)其(qi)較大的意(yi)義。
《禽經(jing)》一卷(juan),舊本題師曠(kuang)撰。晉張(zhang)(zhang)華(hua)(hua)注(zhu)。漢、隋(sui)、唐諸(zhu)志(zhi)及宋《崇文(wen)總目》皆不著錄(lu)。其引用(yong)自(zi)陸佃《埤雅(ya)》始,其稱(cheng)(cheng)師曠(kuang)亦自(zi)佃始。其稱(cheng)(cheng)張(zhang)(zhang)華(hua)(hua)注(zhu)則(ze)見(jian)於左圭《百(bai)川(chuan)學(xue)海》所刻。考書中鷓鴣(gu)一條,稱(cheng)(cheng)晉安(an)曰(yue)懷南(nan),江右曰(yue)逐隱,春秋時安(an)有是地名?其偽(wei)不待(dai)辨。張(zhang)(zhang)華(hua)(hua)晉人,而注(zhu)引顧野(ye)王《瑞應(ying)圖》、任昉《述異記(ji)》,乃及見(jian)梁代之(zhi)書,則(ze)注(zhu)之(zhi)偽(wei)亦不待(dai)辨。然(ran)其中又有偽(wei)中之(zhi)偽(wei)。
考王(wang)茂《野客叢書》,載《埤雅(ya)》諸書所引(yin),而(er)茂時(shi)之本(ben)無之者,如鶴以(yi)怨望,鴟以(yi)貪顧,雞以(yi)睨視,鴨以(yi)怒視,雀以(yi)猜懼,燕(yan)以(yi)狂,鶯(ying)以(yi)喜囀,烏以(yi)悲啼(ti),鳶以(yi)饑鳴,鶴以(yi)潔唳,梟以(yi)兇叫,鴟以(yi)愁嘯,鵝飛則(ze)蜮沉,鵙鳴則(ze)蚓結,鵲俯鳴則(ze)陰(yin),仰鳴則(ze)晴,陸(lu)生之鴸多(duo)(duo)銳而(er)善(shan)啄(zhuo),水生之鴸多(duo)(duo)圓而(er)善(shan)唼,短(duan)腳者多(duo)(duo)伏,長腳者多(duo)(duo)立(li),凡數十(shi)條(tiao)。是茂所見者非北宋之本(ben)。又茂書中辨(bian)鶯(ying)遷一條(tiao),引(yin)《禽經》鶯(ying)鳴嚶嚶。辨(bian)杜詩白鷗(ou)沒浩(hao)蕩一條(tiao),引(yin)《禽經》鳧善(shan)沒,鷗(ou)善(shan)浮。辨(bian)葉夢得詞睡起啼(ti)鶯(ying)語一條(tiao),引(yin)《禽經》啼(ti)鶯(ying)解(jie)語,流鶯(ying)不解(jie)語。今本(ben)又無之。
馬驌《繹史》全錄此書,而(er)別取(qu)《埤雅》、《爾雅翼》所(suo)(suo)引(yin)今(jin)本不(bu)(bu)(bu)載者(zhe)(zhe),附錄於末,謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)《古禽(qin)經(jing)》。今(jin)考所(suo)(suo)載茂(mao)已稱《禽(qin)經(jing)》無其(qi)(qi)文者(zhe)(zhe)凡三(san)條(tiao)(tiao),其(qi)(qi)馀尚有青鳳(feng)(feng)謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)鶡,赤鳳(feng)(feng)謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)鶉(chun),黃鳳(feng)(feng)謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)焉,白鳳(feng)(feng)謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)肅,紫鳳(feng)(feng)謂(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)鷟,鶴愛陰(yin)而(er)惡陽,雁愛陽而(er)惡陰(yin),鶴老(lao)則(ze)(ze)聲(sheng)下而(er)不(bu)(bu)(bu)能(neng)高,近(jin)而(er)不(bu)(bu)(bu)能(neng)尞旅,旋目(mu)(mu)其(qi)(qi)名,方目(mu)(mu)其(qi)(qi)名,交(jiao)目(mu)(mu)其(qi)(qi)名鳽(jian),鳥(niao)(niao)(niao)(niao)之(zhi)(zhi)(zhi)小而(er)鷙(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)皆(jie)曰(yue)(yue)(yue)(yue)隼,大(da)而(er)鷙(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)皆(jie)曰(yue)(yue)(yue)(yue)鳩(jiu),烏(wu)鳴(ming)(ming)啞(ya)啞(ya),鸞鳴(ming)(ming)噰噰,鳳(feng)(feng)鳴(ming)(ming)喈喈,凰鳴(ming)(ming)啾(jiu)啾(jiu),雉鳴(ming)(ming)嘒嘒,雞鳴(ming)(ming)咿(yi)咿(yi),鸎鳴(ming)(ming)嚶嚶,鵲鳴(ming)(ming)唶唶,鴨鳴(ming)(ming)呷呷,鵠鳴(ming)(ming)哠哠,鵙(ju)鳴(ming)(ming)嗅(xiu)嗅(xiu),卻(que)近(jin)翠者(zhe)(zhe)能(neng)步,卻(que)近(jin)蒲者(zhe)(zhe)能(neng)擲,朱(zhu)鳶不(bu)(bu)(bu)攫肉(rou),朱(zhu)鷺不(bu)(bu)(bu)吞腥,摯(zhi)好(hao)風(feng),好(hao)雨(yu),鷞好(hao)霜,鷺好(hao)露(lu),陸(lu)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)棲,水鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)宿,獨鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)止,眾(zhong)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)集,鵝(e)見(jian)(jian)異類差翅鳴(ming)(ming),雞見(jian)(jian)同類拊翼鳴(ming)(ming),鵻上無尋,鷚(liao)上無常,雉上有丈,鷃上有赤,暮鳩(jiu)鳴(ming)(ming)即小雨(yu),朝(chao)(chao)鳶鳴(ming)(ming)即大(da)風(feng),鸇鸇之(zhi)(zhi)(zhi)信不(bu)(bu)(bu)如(ru)鷹(ying),周(zhou)周(zhou)之(zhi)(zhi)(zhi)智不(bu)(bu)(bu)如(ru)鴻,淘河在岸則(ze)(ze)魚沒,沸河在岸則(ze)(ze)魚涌,雕以(yi)(yi)周(zhou)之(zhi)(zhi)(zhi),鷲(jiu)以(yi)(yi)就之(zhi)(zhi)(zhi),鷹(ying)以(yi)(yi)膺之(zhi)(zhi)(zhi),鶻以(yi)(yi)搰之(zhi)(zhi)(zhi),隼以(yi)(yi)尹之(zhi)(zhi)(zhi),鴻雁愛力,遇(yu)(yu)風(feng)迅(xun)舉,孔(kong)雀(que)愛毛,遇(yu)(yu)雨(yu)高止,雁曰(yue)(yue)(yue)(yue)翁,雞曰(yue)(yue)(yue)(yue)鶉(chun),鶉(chun)曰(yue)(yue)(yue)(yue)鷹(ying),鷹(ying)不(bu)(bu)(bu)擊(ji)伏,鶻不(bu)(bu)(bu)擊(ji)妊(ren),一鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)隹(zhui),二鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)雔(chou),三(san)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)朋,四(si)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)乘,五鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue),六鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)鶂,七鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue),八鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)鸞,九鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue)鳩(jiu),十鳥(niao)(niao)(niao)(niao)曰(yue)(yue)(yue)(yue),拙者(zhe)(zhe)莫(mo)如(ru)鳩(jiu),巧者(zhe)(zhe)莫(mo)如(ru)鶻,鵲見(jian)(jian)蛇(she)(she)則(ze)(ze)噪(zao)而(er)賁(bi),孔(kong)見(jian)(jian)蛇(she)(she)則(ze)(ze)宛(wan)而(er)躍,山禽(qin)之(zhi)(zhi)(zhi)味多短(duan),水禽(qin)之(zhi)(zhi)(zhi)味多長,山禽(qin)之(zhi)(zhi)(zhi)尾(wei)(wei)(wei)多修,水禽(qin)之(zhi)(zhi)(zhi)尾(wei)(wei)(wei)多促,衡為雀(que),虛(xu)為燕(yan),火(huo)為鷮,亢為鶴,鸛生(sheng)三(san)子一為鶴,鳩(jiu)生(sheng)三(san)子一為鶚,鷹(ying)好(hao)峙,隼好(hao)翔,鳧好(hao)沒,鷗好(hao)浮,乾車斷舌(she)則(ze)(ze)坐歌,孔(kong)雀(que)拍尾(wei)(wei)(wei)則(ze)(ze)立舞,人勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)也,鸞入夜而(er)歌,鳳(feng)(feng)入朝(chao)(chao)而(er)舞,天勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)也,霜傅強枝,鳥(niao)(niao)(niao)(niao)以(yi)(yi)武生(sheng)者(zhe)(zhe)少,雪(xue)封(feng)枯原,鳥(niao)(niao)(niao)(niao)以(yi)(yi)文死者(zhe)(zhe)多,雀(que)交(jiao)不(bu)(bu)(bu)一,雉交(jiao)不(bu)(bu)(bu)再,冠鳥(niao)(niao)(niao)(niao)性勇,帶鳥(niao)(niao)(niao)(niao)性仁,纓(ying)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)性樂,鴺鳥(niao)(niao)(niao)(niao)不(bu)(bu)(bu)登山,鶮鳥(niao)(niao)(niao)(niao)不(bu)(bu)(bu)踏(ta)土(tu)諸條(tiao)(tiao)。其(qi)(qi)中(zhong)有兩條(tiao)(tiao)為茂(mao)所(suo)(suo)摘(zhai)引(yin),馀亦不(bu)(bu)(bu)云無其(qi)(qi)文。則(ze)(ze)今(jin)所(suo)(suo)見(jian)(jian)者(zhe)(zhe),又非茂(mao)所(suo)(suo)見(jian)(jian)之(zhi)(zhi)(zhi)本矣。觀(guan)雕以(yi)(yi)周(zhou)之(zhi)(zhi)(zhi)諸語,全類《字說》,疑(yi)即傳王氏(shi)學(xue)者(zhe)(zhe)所(suo)(suo)偽(wei)作,故陸(lu)佃取(qu)之(zhi)(zhi)(zhi)。此本為左圭(gui)《百川學(xue)海(hai)》所(suo)(suo)載,則(ze)(ze)其(qi)(qi)偽(wei)當在南宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)末,流傳已數百年(nian)。文士(shi)往往引(yin)用。姑存備(bei)考,固(gu)亦無不(bu)(bu)(bu)可(ke)也。