張耒原籍亳州(zhou)譙(qiao)縣(xian)(xian)(今(jin)安徽(hui)亳州(zhou)),后(hou)遷居山(shan)陽(yang)縣(xian)(xian)(今(jin)淮(huai)安市(shi)淮(huai)安區,原縣(xian)(xian)級(ji)淮(huai)安市(shi))。馬端臨(lin)《文(wen)獻通(tong)考(kao)》作“譙(qiao)郡人”,秦少(shao)游《書晉(jin)賢(xian)圖后(hou)》記載:“獨譙(qiao)郡張文(wen)潛與余以為(wei)不(bu)然……”,他(ta)在(zai)《思淮(huai)亭記》中(zhong)稱(cheng)“予淮(huai)南(nan)人也,自(zi)幼至(zhi)壯,習于(yu)淮(huai)而樂之(zhi)。”。張耒從小就受著正統的(de)(de)封建詩禮的(de)(de)熏陶(tao),加(jia)之(zhi)受業(ye)于(yu)“山(shan)陽(yang)學(xue)官”,少(shao)年時即(ji)表(biao)現出對文(wen)辭的(de)(de)靈感,“十有三歲而好(hao)為(wei)文(wen)”(《投知己書》),十七歲作《函關賦》,傳誦人口(kou)。此(ci)后(hou),他(ta)游學(xue)于(yu)陳(chen)州(zhou),得到當時在(zai)陳(chen)為(wei)學(xue)宮的(de)(de)蘇(su)轍的(de)(de)厚(hou)愛(ai)。
熙寧四(si)年(1071年),蘇(su)(su)(su)軾(shi)出任杭州通判前,來陳州與(yu)其弟(di)話別,張耒(lei)得(de)以謁見蘇(su)(su)(su)軾(shi),頗受青睞,自此便成為蘇(su)(su)(su)氏兄弟(di)的門下客(ke),并在(zai)東坡引薦下,應舉姑蘇(su)(su)(su)。
熙寧六年(1073年),由(you)神宗親策為進(jin)士,王安石負責提舉,授臨淮(今(jin)安徽泗縣)主簿,開(kai)始(shi)步入仕途。
熙寧八年(nian)(1075年(nian)),蘇(su)(su)軾在密州(zhou)修“超(chao)然臺(tai)”,張(zhang)耒應約寫了《超(chao)然臺(tai)賦》。蘇(su)(su)軾稱他“超(chao)逸絕(jue)塵”,有(you)秀杰之氣(qi),這是他們詩(shi)文(wen)交往的開始。與此前后,張(zhang)耒與秦觀、晁補(bu)之也有(you)詩(shi)文(wen)唱和,結為知交。
熙寧(ning)六年(nian)至(zhi)(zhi)元豐八年(nian)(1073年(nian)-1085年(nian)),張(zhang)耒先后(hou)在安(an)徽、河南等地做了十(shi)(shi)多年(nian)縣(xian)尉、縣(xian)丞一類地方(fang)官(guan)(guan),并因秩滿改官(guan)(guan)不斷,往來京洛間(jian),為政特別(bie)辛勞。“我迂趨世拙,十(shi)(shi)載困(kun)(kun)微官(guan)(guan)”(《悼逝》),“飄(piao)然(ran)羈孤(gu),挈其(qi)(qi)妻(qi)孥,就食四方(fang),莫(mo)知所(suo)歸(gui)”(《上(shang)蔡侍郎書》)說(shuo)的就是這段(duan)經歷(li)。張(zhang)耒為官(guan)(guan)清(qing)廉,他(ta)本(ben)想憑著他(ta)那微薄的俸(feng)祿養其(qi)(qi)親小(xiao),淡泊平生,然(ran)厄運(yun)頻頻而(er)至(zhi)(zhi),他(ta)的父母、前妻(qi)相繼謝世,家境每況愈下,經濟拮據,生活困(kun)(kun)窘。
元豐八年(nian)(1085),神宗崩,年(nian)幼(you)的哲宗登位,支持舊黨的高太后垂簾聽政,起用(yong)反(fan)變法派司馬光,蘇(su)軾、蘇(su)轍相繼奉調晉(jin)京。
元祐元年(nian)(1086年(nian))大臣范純仁薦舉張(zhang)耒(lei)參(can)加太學學士院考(kao)試。這次被(bei)薦參(can)加考(kao)試的還(huan)有黃庭堅、晁補之等人,由翰林(lin)學士蘇(su)軾命題,考(kao)試結果(guo)三人同被(bei)拔擢(zhuo),張(zhang)耒(lei)被(bei)任(ren)為秘書省正(zheng)字(zi),其后(hou)歷任(ren)著作佐郎、秘書丞、史館檢(jian)討,直到起居舍人。
元祐二年(1087年)春,蘇(su)軾主持禮部貢舉,張耒被聘為讀卷官,入(ru)試院檢點審閱舉子(zi)試卷。
元祐三(san)年(nian)(1088年(nian)),秦(qin)觀被召到京(jing)(jing)師,任太學博(bo)士(shi),校正秘書,亦入蘇(su)軾(shi)門下(xia)。在(zai)暇日(ri)與張(zhang)耒(lei)或(huo)(huo)舉酒歡宴,或(huo)(huo)同(tong)游京(jing)(jing)都名勝(sheng),詩(shi)文酬唱,作畫題跋,互相砥(di)礪(li),共受蘇(su)軾(shi)薰沐。這是(shi)他們難以忘(wang)懷的(de)歡樂(le)年(nian)代,也(ye)是(shi)北宋文壇上的(de)盛事。他們“一(yi)文一(yi)詩(shi)出,人爭(zheng)傳誦之(zhi),紙價為貴”。館閣八年(nian),張(zhang)耒(lei)有緣披覽國家藏書,過著“圖書堆枕旁(pang),編簡自相依”的(de)生(sheng)活,其文翰學術也(ye)日(ri)有進益。
宋哲(zhe)宗親政后,新黨得勢,竭力報復元(yuan)祐舊臣,隨著蘇(su)(su)軾等人的(de)被(bei)貶(bian),蘇(su)(su)門弟子也受到株連。紹圣元(yuan)年(nian)(1094年(nian)),張耒在以直龍(long)圖閣知潤州(今鎮江)任上,徙宣州(今宣城)。
紹圣四年(1097年),貶黃州(zhou)(今湖(hu)北黃岡)酒(jiu)稅監督,再(zai)貶復州(zhou)(宋(song)地名,今湖(hu)北天門)監竟(jing)陵郡酒(jiu)稅。
元符二年(nian)(1099年(nian)),起為黃(huang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)通判。宋(song)徽(hui)宗即位,四十七歲的張耒(lei)一度內召(zhao)為太常(chang)少卿(qing),后又(you)被啟用為兗州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、潁州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(今(jin)阜陽)知(zhi)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou),但為時(shi)(shi)都很(hen)短促。當(dang)時(shi)(shi)蘇(su)(su)軾自(zi)海南遷內地,張耒(lei)賦詩相(xiang)慶;“今(jin)晨風日何(he)佳哉?南極老人(ren)度嶺來。此翁身如白玉(yu)樹,已過千百(bai)大(da)火聚。”不(bu)久,噩耗(hao)傳來,蘇(su)(su)軾于(yu)途中卒于(yu)常(chang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)。張耒(lei)在潁州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)舉哀(ai)行服,痛(tong)悼一代文(wen)豪和恩(en)師。未(wei)想竟觸(chu)怒了(le)上方,于(yu)崇寧元年(nian)(1102年(nian))被貶為房州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(今(jin)湖(hu)北(bei)房縣(xian))別駕,安置于(yu)黃(huang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou),他(ta)(ta)在黃(huang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)先后共住了(le)七八(ba)年(nian),作為逐(zhu)臣,他(ta)(ta)不(bu)得住官舍和佛寺(si),只能(neng)在柯(ke)山旁租屋而居。荒(huang)樹枯木,蓬(peng)蒿滿(man)眼,自(zi)然(ran)令人(ren)惆悵莫名,但“江上魚肥春水生(sheng),江南秀色碧云鬟”,倒也給他(ta)(ta)不(bu)少安慰。特別值得一提的是在柯(ke)山腳下,張耒(lei)與蘇(su)(su)軾弟子潘大(da)臨結(jie)為緊鄰,兩人(ren)彼此安慰,相(xiang)濡以沫,共守(shou)大(da)節。據載(zai),當(dang)時(shi)(shi)的郡(jun)守(shou)瞿汝文(wen)憐其家貧,欲為其購買一份公田,以種植豆(dou)粟蔬菜等(deng),貼補(bu)家用,張耒(lei)敬(jing)謝不(bu)取。正(zheng)是此地的哀(ai)和樂(le)使他(ta)(ta)難以忘懷(huai),故他(ta)(ta)自(zi)號為“柯(ke)山”。
崇寧(ning)四年(1105年),秦(qin)觀(guan)的兒子自藤州(今廣西(xi)藤縣)奉父柩歸葬揚州,路過(guo)黃州時張耒臨江祭奠,他(ta)為好友的“竄身(shen)瘴(zhang)海,卒仆(pu)荒陋”而(er)痛哭(ku)失聲。淚水未干,黃庭堅(jian)又(you)相繼去世(shi)。
崇寧五年(1106年),宋徽宗詔(zhao)除一切黨禁(jin),張耒才得任便居住(zhu)(zhu)。這(zhe)年冬天,他(ta)自黃州經潁州,回到故(gu)鄉淮安,大約住(zhu)(zhu)了一年多時間。
大觀年間,移(yi)居(ju)陳州,監南岳廟(miao),主管(guan)崇福宮(gong)。由(you)(you)于晚年長期賦(fu)閑(xian),他貧(pin)病交加(jia),《歲暮即事寄子由(you)(you)先生》云,“肉似聞韻客,齋如持律徒。女寒愁粉(fen)黛(dai),男窘補衣(yi)裾(ju)。已(yi)病藥三(san)暴,辭(ci)貧(pin)飯一盂。長瓶臥墻角,短(duan)褐(he)倒(dao)天(tian)吳。宵(xiao)寐衾鋪(pu)鐵,晨(chen)飲火數(shu)珠。”可(ke)以想見他當時已(yi)衣(yi)食不(bu)繼(ji),三(san)月不(bu)知(zhi)肉味了。詩(shi)人就這(zhe)樣堅持著,繼(ji)蘇轍和(he)晁補之謝世之后,也在寂寞和(he)痛苦中死去(qu),據(ju)乾(qian)隆(long)《山陽(yang)縣(xian)志》載,葬于故土淮(huai)安“治(zhi)北七里”。
張(zhang)耒(lei)平生仕途坎坷,屢遭不幸,可他(ta)從未忘(wang)懷操寫詩文。其著作(zuo)被后(hou)人多次雕版印行,名(ming)為《柯山集(ji)》、《張(zhang)右史文集(ji)》、《宛(wan)丘集(ji)》等(deng),今人李(li)逸安(an)、孫通海、傅信(xin)三(san)人編輯的《張(zhang)耒(lei)集(ji)》,收(shou)詩約(yue)二千三(san)百首,散文、史論、議(yi)論近三(san)百篇(pian)。
其(qi)文(wen)集今存主要(yao)有(you)四(si)種(zhong)版本(ben)(ben):《宛丘(qiu)先生文(wen)集》七(qi)(qi)(qi)十(shi)六(liu)卷(juan)(juan),存清康熙呂無隱鈔本(ben)(ben)、《四(si)庫(ku)全(quan)書(shu)》本(ben)(ben)等(deng)。《柯(ke)山集》五(wu)(wu)十(shi)卷(juan)(juan)、拾遺(yi)(yi)十(shi)二(er)卷(juan)(juan),存武英殿聚珍版本(ben)(ben)、廣雅(ya)書(shu)局刻本(ben)(ben),見于(yu)《宛丘(qiu)先生集》而不見于(yu)《柯(ke)山集》的詩(shi)(shi)文(wen),均輯(ji)入該本(ben)(ben)《拾遺(yi)(yi)》。《張(zhang)右史文(wen)集》六(liu)十(shi)五(wu)(wu)卷(juan)(juan),存明萬歷(li)抄(chao)本(ben)(ben)、清雍正七(qi)(qi)(qi)年(nian)謝浦(pu)泰抄(chao)本(ben)(ben)等(deng)。《張(zhang)文(wen)潛(qian)文(wen)集》十(shi)三(san)(san)卷(juan)(juan),存明嘉靖三(san)(san)年(nian)郝梁(liang)刻本(ben)(ben)。四(si)種(zhong)版本(ben)(ben)文(wen)集所收(shou)篇目互有(you)差異。中華書(shu)局1999年(nian)出(chu)版有(you)李(li)逸安等(deng)校(xiao)點(dian)《張(zhang)耒(lei)集》,較(jiao)為完備精審。張(zhang)耒(lei)還(huan)撰(zhuan)有(you)《明道雜志(zhi)》一(yi)卷(juan)(juan),南宋慶元(yuan)時陳升刻于(yu)黃(huang)州,現(xian)存明刻本(ben)(ben)、《唐(tang)宋叢書(shu)》本(ben)(ben)、《學海類編》本(ben)(ben)。《全(quan)宋詞》第一(yi)冊收(shou)其(qi)詞六(liu)首(shou)。《全(quan)宋詩(shi)(shi)》卷(juan)(juan)一(yi)一(yi)五(wu)(wu)五(wu)(wu)至一(yi)八七(qi)(qi)(qi)錄(lu)其(qi)詩(shi)(shi)三(san)(san)十(shi)三(san)(san)卷(juan)(juan)。《全(quan)宋文(wen)》卷(juan)(juan)二(er)七(qi)(qi)(qi)五(wu)(wu)○至二(er)七(qi)(qi)(qi)七(qi)(qi)(qi)一(yi)收(shou)其(qi)文(wen)二(er)十(shi)二(er)卷(juan)(juan)。事跡見《東都事略》卷(juan)(juan)一(yi)一(yi)六(liu)、《宋史》卷(juan)(juan)四(si)四(si)四(si)本(ben)(ben)傳(chuan)。近人(ren)邵祖壽編有(you)《張(zhang)文(wen)潛(qian)先生年(nian)譜》一(yi)卷(juan)(juan)。
由(you)于他(ta)自己早年生(sheng)活窮困(kun),顛沛流(liu)離(li),后又屢(lv)遭(zao)貶謫,長期任地(di)方卑官(guan),對(dui)社會現實體察甚深,因(yin)而對(dui)勞(lao)苦百姓的(de)關(guan)心也頗切,如在《勞(lao)歌(ge)》一(yi)詩中(zhong)對(dui)那些“筋骸長彀”、“半衲遮背”的(de)“負(fu)重民(min)”以(yi)憐憫;在《和(he)晁應之(zhi)憫農(nong)》一(yi)詩中(zhong)對(dui)那些“夜為盜賊朝受刑(xing)”的(de)“南山(shan)壯兒”以(yi)同(tong)情(qing)等等,等等。也正(zheng)因(yin)為其(qi)“哀哉天(tian)地(di)間,生(sheng)民(min)常苦辛”(《糶官(guan)粟有感》)的(de)憫農(nong)意(yi)識,才使他(ta)在政治觀(guan)點上追隨蘇軾,反對(dui)王安石的(de)“變法”,而在實踐中(zhong)則主張富國強民(min),改革弊政,以(yi)減輕人民(min)負(fu)擔(dan),這與司馬(ma)光(guang)等人純(chun)粹的(de)因(yin)循守(shou)舊乃(nai)是有著本(ben)質區別的(de)。與此(ci)同(tong)時(shi),面對(dui)遼、夏對(dui)北宋的(de)侵凌(ling),他(ta)也積極主張開(kai)邊御敵,建(jian)立奇功(gong)。他(ta)的(de)《少年行(xing)》、《昭(zhao)陵六(liu)馬(ma)》、《聽客話澶淵事》等無不洋溢著一(yi)股勃郁(yu)的(de)愛國主義精(jing)神,讀來令人感奮不已(yi)。
張耒對(dui)詩文(wen)創作(zuo)亦有(you)(you)(you)他自己的(de)觀(guan)點(dian),其(qi)核心則是(shi)以理(li)為(wei)主(zhu),辭(ci)情(qing)(qing)(qing)翼之(zhi)。“學文(wen)之(zhi)端,急于(yu)明理(li),如知文(wen)而(er)(er)(er)(er)(er)不務理(li),求文(wen)之(zhi)工,世未嘗有(you)(you)(you)也(ye)(ye)(ye)。夫(fu)決水(shui)于(yu)江(jiang)(jiang)(jiang)、河、淮(huai)、海(hai)也(ye)(ye)(ye),順道而(er)(er)(er)(er)(er)行(xing),滔滔汩汩,日夜不止(zhi),沖(chong)砥(di)柱(zhu)、絕呂梁,放于(yu)江(jiang)(jiang)(jiang)湖(hu)而(er)(er)(er)(er)(er)納之(zhi)海(hai),其(qi)舒為(wei)淪(lun)漣,鼓為(wei)波濤(tao),激(ji)之(zhi)為(wei)風飆,怒之(zhi)為(wei)雷霆,蚊(wen)龍(long)魚鱉,噴薄(bo)出沒(mei),是(shi)水(shui)之(zhi)奇變(bian)也(ye)(ye)(ye)。水(shui)之(zhi)初(chu),豈若是(shi)哉!順道而(er)(er)(er)(er)(er)決之(zhi),因(yin)其(qi)所遇而(er)(er)(er)(er)(er)變(bian)生焉(yan)。……江(jiang)(jiang)(jiang)、河、淮(huai)、海(hai)之(zhi)水(shui),理(li)達之(zhi)文(wen)也(ye)(ye)(ye),不求奇而(er)(er)(er)(er)(er)奇至矣。”(《宋史(shi)》本(ben)傳)。又(you)云:“文(wen)章(zhang)之(zhi)于(yu)人,有(you)(you)(you)滿(man)心而(er)(er)(er)(er)(er)發,肆口而(er)(er)(er)(er)(er)成,不待思慮而(er)(er)(er)(er)(er)工,不待雕琢而(er)(er)(er)(er)(er)麗者(zhe),皆天理(li)之(zhi)自然而(er)(er)(er)(er)(er)情(qing)(qing)(qing)性(xing)之(zhi)道也(ye)(ye)(ye)”(《賀方(fang)回樂府(fu)序(xu)》),一時(shi)之(zhi)學者(zhe)奉(feng)為(wei)至言。平(ping)心而(er)(er)(er)(er)(er)論,強調在創作(zuo)過(guo)程的(de)發抒真情(qing)(qing)(qing)、筆隨意驅,自有(you)(you)(you)其(qi)合理(li)性(xing)的(de)一面,而(er)(er)(er)(er)(er)且的(de)確也(ye)(ye)(ye)是(shi)把握了文(wen)藝創作(zuo)的(de)規律,但(dan)一味地否認(ren)構思、修飾、琢磨、錘煉(lian)等在創作(zuo)過(guo)程中的(de)必要(yao)性(xing),則又(you)不免(mian)矯(jiao)枉過(guo)正。作(zuo)者(zhe)本(ben)人的(de)創作(zuo)也(ye)(ye)(ye)正因(yin)了其(qi)自立的(de)樊籬(li),因(yin)而(er)(er)(er)(er)(er)多少顯(xian)得(de)肌(ji)理(li)有(you)(you)(you)余而(er)(er)(er)(er)(er)文(wen)采不足,略嫌枯(ku)槁相。其(qi)創作(zuo)成就(jiu)前未及(ji)東(dong)坡(蘇軾),后不如放翁(陸游),痼(gu)或即是(shi)。
張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒是(shi)(shi)(shi)北(bei)宋中(zhong)晚期重要的文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)學(xue)(xue)(xue)家,為蘇(su)門四學(xue)(xue)(xue)士之(zhi)(zhi)一(yi)。其(qi)(qi)論(lun)(lun)(lun)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)學(xue)(xue)(xue)創(chuang)作(zuo)(zuo)淵(yuan)源于三蘇(su),提倡(chang)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)理(li)并重,以(yi)為“文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)以(yi)意(yi)(yi)為車,意(yi)(yi)以(yi)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)為馬,理(li)強意(yi)(yi)乃勝(sheng),氣盛(sheng)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)如(ru)駕”(《與(yu)友人(ren)(ren)(ren)論(lun)(lun)(lun)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)因(yin)以(yi)詩(shi)(shi)(shi)(shi)投之(zhi)(zhi)》)。在《答(da)李推官(guan)書(shu)(shu)》中(zhong)他(ta)(ta)又明(ming)(ming)確申說學(xue)(xue)(xue)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)在于明(ming)(ming)理(li),“如(ru)知文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)而(er)(er)(er)不(bu)(bu)務(wu)理(li),求文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)之(zhi)(zhi)工,世未嘗(chang)有(you)(you)是(shi)(shi)(shi)也”。在文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)章風(feng)(feng)(feng)格上(shang),他(ta)(ta)反對(dui)(dui)奇(qi)簡(jian),提倡(chang)平(ping)易(yi);反對(dui)(dui)曲(qu)(qu)晦(hui),提倡(chang)詞(ci)達;反對(dui)(dui)雕(diao)(diao)琢文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)辭,力主順應天理(li)之(zhi)(zhi)自然(ran)(ran)(ran)(ran),直抒胸臆,“文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)章之(zhi)(zhi)于人(ren)(ren)(ren),有(you)(you)滿心而(er)(er)(er)發,肆口(kou)而(er)(er)(er)成,不(bu)(bu)待思慮而(er)(er)(er)工,不(bu)(bu)待雕(diao)(diao)琢而(er)(er)(er)麗者(zhe)(zhe),皆(jie)天理(li)之(zhi)(zhi)自然(ran)(ran)(ran)(ran),而(er)(er)(er)情性之(zhi)(zhi)道也”(《賀方(fang)回(hui)樂府(fu)序》)。張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒的詩(shi)(shi)(shi)(shi)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)正(zheng)是(shi)(shi)(shi)其(qi)(qi)創(chuang)作(zuo)(zuo)理(li)論(lun)(lun)(lun)的具體(ti)體(ti)現(xian),長(chang)短利弊皆(jie)本(ben)于此。其(qi)(qi)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)風(feng)(feng)(feng)近似蘇(su)轍,蘇(su)軾(shi)對(dui)(dui)他(ta)(ta)有(you)(you)“汪洋沖澹(dan),有(you)(you)一(yi)倡(chang)三嘆(tan)之(zhi)(zhi)聲”的稱(cheng)譽(yu)(《答(da)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)書(shu)(shu)》),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)表(biao)臣也稱(cheng)其(qi)(qi)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)“雄深雅(ya)健(jian),纖秾(nong)瑰麗,無(wu)所不(bu)(bu)有(you)(you)”(《張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)右(you)史文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)集(ji)序》)。他(ta)(ta)擅長(chang)辭賦(fu),《哀伯牙賦(fu)》抒發曲(qu)(qu)高者(zhe)(zhe)孤(gu)獨無(wu)與(yu),媚眾者(zhe)(zhe)身安得志的憤悶,《鳴(ming)蛙賦(fu)》運用各(ge)類比喻形(xing)容(rong)蛙鳴(ming),《雨(yu)(yu)望(wang)賦(fu)》描(miao)寫風(feng)(feng)(feng)雨(yu)(yu)氣勢,在立意(yi)(yi)遣辭上(shang)都(dou)有(you)(you)超(chao)過唐(tang)人(ren)(ren)(ren)辭賦(fu)之(zhi)(zhi)處(《復小齋賦(fu)話》)。議論(lun)(lun)(lun)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)立意(yi)(yi)警辟,文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)筆高奇(qi),如(ru)《論(lun)(lun)(lun)法》、《敦俗論(lun)(lun)(lun)》、《憫刑論(lun)(lun)(lun)》諸篇(pian)(pian),均(jun)為佳作(zuo)(zuo)。張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒的詩(shi)(shi)(shi)(shi)歌創(chuang)作(zuo)(zuo)成就(jiu)卓著,汪藻稱(cheng)其(qi)(qi)詩(shi)(shi)(shi)(shi)“體(ti)制敷腴,音(yin)節疏(shu)(shu)亮(liang),則后(hou)之(zhi)(zhi)學(xue)(xue)(xue)公者(zhe)(zhe),皆(jie)莫能仿佛(fo)”(《柯山張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)集(ji)書(shu)(shu)后(hou)》)。《宋史》本(ben)傳也說他(ta)(ta)至晚年,詩(shi)(shi)(shi)(shi)風(feng)(feng)(feng)益(yi)務(wu)平(ping)淡(dan),效(xiao)白(bai)居(ju)易(yi)體(ti),樂府(fu)效(xiao)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)籍。詩(shi)(shi)(shi)(shi)歌取材(cai)廣泛,在很(hen)(hen)多詩(shi)(shi)(shi)(shi)篇(pian)(pian)中(zhong)反映(ying)了當時(shi)下層百姓(xing)的生(sheng)活(huo),像《倉(cang)前村民(min)輸麥行》、《勞歌》、《和晁應之(zhi)(zhi)憫農》諸篇(pian)(pian),無(wu)論(lun)(lun)(lun)是(shi)(shi)(shi)題材(cai),還是(shi)(shi)(shi)表(biao)現(xian)風(feng)(feng)(feng)格,都(dou)與(yu)唐(tang)代新樂府(fu)詩(shi)(shi)(shi)(shi)極(ji)為相(xiang)近。張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒詩(shi)(shi)(shi)(shi)以(yi)平(ping)易(yi)流麗明(ming)(ming)快見(jian)長(chang),很(hen)(hen)少使(shi)用硬語(yu)(yu)僻典(dian),蘇(su)軾(shi)稱(cheng)贊他(ta)(ta)“氣韻雄拔,疏(shu)(shu)通秀明(ming)(ming)”(《曲(qu)(qu)洧舊聞》卷五(wu)引),晁補之(zhi)(zhi)亦(yi)謂“君詩(shi)(shi)(shi)(shi)容(rong)易(yi)不(bu)(bu)著意(yi)(yi),忽(hu)似春風(feng)(feng)(feng)花自開”(《題文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)詩(shi)(shi)(shi)(shi)冊后(hou)》)。他(ta)(ta)作(zuo)(zuo)詩(shi)(shi)(shi)(shi)喜歡學(xue)(xue)(xue)習唐(tang)人(ren)(ren)(ren),在集(ji)中(zhong)有(you)(you)很(hen)(hen)多模仿杜(du)甫(fu)、李白(bai)、韋應物的篇(pian)(pian)章,開北(bei)宋詩(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)(ren)(ren)學(xue)(xue)(xue)習唐(tang)調風(feng)(feng)(feng)氣之(zhi)(zhi)先。他(ta)(ta)注重煉句,呂本(ben)中(zhong)《童蒙詩(shi)(shi)(shi)(shi)訓》云:“文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)詩(shi)(shi)(shi)(shi)自然(ran)(ran)(ran)(ran)奇(qi)逸,非他(ta)(ta)人(ren)(ren)(ren)可及,如(ru)‘秋(qiu)明(ming)(ming)樹外天’,‘客燈青(qing)映(ying)壁,城(cheng)角冷吟霜’,‘淺山塞帶水,旱日白(bai)吹(chui)風(feng)(feng)(feng)’,‘川(chuan)塢(wu)半(ban)夜雨(yu)(yu),臥(wo)冷五(wu)更(geng)秋(qiu)’之(zhi)(zhi)類,迥(jiong)出時(shi)流”(《苕溪漁隱(yin)叢話》前集(ji)卷五(wu)一(yi))。此類佳句可謂俯(fu)拾皆(jie)是(shi)(shi)(shi)。但是(shi)(shi)(shi)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒的詩(shi)(shi)(shi)(shi)過分(fen)強調“滿心而(er)(er)(er)發,肆意(yi)(yi)而(er)(er)(er)成”,因(yin)此部分(fen)作(zuo)(zuo)品顯得粗率質直,朱熹(xi)曾(ceng)批評說“張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)詩(shi)(shi)(shi)(shi)有(you)(you)好底多,但頗(po)率爾”,又云“張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)潛(qian)(qian)詩(shi)(shi)(shi)(shi)只一(yi)筆寫去,重意(yi)(yi)、重字皆(jie)不(bu)(bu)問,然(ran)(ran)(ran)(ran)好處亦(yi)是(shi)(shi)(shi)絕好”(《朱子語(yu)(yu)類》卷一(yi)四○)。張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒詞(ci)作(zuo)(zuo)不(bu)(bu)多,詞(ci)風(feng)(feng)(feng)柔情深婉,與(yu)秦觀詞(ci)相(xiang)近。其(qi)(qi)《風(feng)(feng)(feng)流子》(木葉亭(ting)皋下)敘寫秋(qiu)思離愁,鋪(pu)景朗倩,烘托(tuo)愁緒無(wu)極(ji)(《草堂詩(shi)(shi)(shi)(shi)余(yu)》正(zheng)集(ji)卷六(liu)沈(shen)際飛評)。張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)耒的文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)集(ji),在南宋時(shi)即有(you)(you)多種(zhong)刻本(ben)傳世:羅仲洪刊本(ben)《柯山集(ji)》十(shi)(shi)卷,汪藻刊本(ben)《張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)龍閣集(ji)》三十(shi)(shi)卷,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)表(biao)臣刊本(ben)《張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)右(you)史文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)集(ji)》七十(shi)(shi)卷,井晦(hui)之(zhi)(zhi)刊本(ben)《譙(qiao)郡先生(sheng)集(ji)》一(yi)百卷(均(jun)見(jian)周紫芝(zhi)《書(shu)(shu)譙(qiao)郡先生(sheng)文(wen)(wen)(wen)(wen)(wen)集(ji)后(hou)》)。
其詩(shi)早年(nian)體制(zhi)豐腴,音(yin)節瀏(liu)亮,東坡(po)稱之“汪洋沖(chong)淡,有一(yi)唱(chang)三(san)嘆之音(yin)”,晚(wan)歲落其華,趨(qu)務平(ping)易,酷肖白樂天(居易)、張文(wen)昌(籍),一(yi)時獨步吟壇;其文(wen)則雄(xiong)深雅健。纖秾瑰麗,無所不有,蔚然成家。
南(nan)宋高宗即位后,下詔追贈(zeng)蘇軾為資政殿(dian)學士,贈(zeng)張耒(lei)集(ji)英殿(dian)修撰,誥詞說:“四人以文采風流為一時冠,學者欣(xin)慕(mu)之及繼述之”。既概述了(le)張耒(lei)等人的影響,又肯定了(le)其文學成(cheng)就,終(zhong)于(yu)使張耒(lei)等巨名(ming)昭彰,流芳千秋。
在蘇(su)軾(shi)、蘇(su)轍、黃庭堅、晁(chao)補之(zhi)、秦觀等相繼辭世后,仍作(zuo)為文壇中流砥柱(zhu),傳(chuan)道授業,光大文風。《宋(song)史·文藝傳(chuan)》稱(cheng)其:“耒獨存,士人(ren)就學者眾。”