宋(song)徽宗大觀(guan)四年(1110年)十一月(yue)二日(12月(yue)14日),虞允(yun)文(wen)生于隆(long)州(zhou)仁(ren)壽縣(xian)。其先祖為唐(tang)初名臣虞世(shi)(shi)南。虞世(shi)(shi)南的(de)七世(shi)(shi)孫虞殷(yin),任(ren)仁(ren)壽郡(jun)守(即隆(long)州(zhou)),虞氏遂(sui)定居于此。
虞(yu)允文(wen)幼時聰慧,七歲即能提筆作(zuo)文(wen)。后(hou)來(lai)憑借父(fu)親(qin)為官的(de)緣故,進入仕途(tu)。母親(qin)去世后(hou),虞(yu)允文(wen)極度悲傷。他考慮到父(fu)親(qin)孑然一身,且身患有疾病,故七年未曾調官,直(zhi)到父(fu)親(qin)逝世之后(hou),才重新投身功名。
宋高宗(zong)紹興(xing)二十四(si)年(1154年),虞允文(wen)參加(jia)科舉考試,中(zhong)進士及第,獲授彭州(zhou)(zhou)通判,后改為權(quan)知(zhi)黎州(zhou)(zhou)、渠州(zhou)(zhou)。當(dang)時,宰相秦檜當(dang)權(quan),虞允文(wen)等蜀地文(wen)士皆(jie)不(bu)獲重用。
紹(shao)興二十五(wu)年(nian)(1155年(nian)),秦(qin)檜病死,高(gao)(gao)宗(zong)想要收(shou)用被廢(fei)棄的蜀(shu)士,中(zhong)書舍人趙逵首薦虞(yu)(yu)允(yun)文(wen),使(shi)他(ta)被高(gao)(gao)宗(zong)召(zhao)對(dui)。虞(yu)(yu)允(yun)文(wen)在應(ying)答中(zhong),首先認為人君應(ying)該敬畏上(shang)天、安撫(fu)百姓、遵(zun)效祖宗(zong)成法;其次又論及當(dang)時士大(da)夫風氣(qi)中(zhong)的弊病,從而提出,在以文(wen)章(zhang)、言談、政事(shi)選(xuan)用這些士人時,應(ying)該分別裁(cai)汰其中(zhong)的輕浮、巧(qiao)偽、苛刻者,這樣才能使(shi)被選(xuan)中(zhong)的官員任重致遠;最后,他(ta)極力陳述四川(chuan)財賦科輸的弊端。高(gao)(gao)宗(zong)聞言,欣(xin)然采納。隨后,虞(yu)(yu)允(yun)文(wen)被除授為秘書丞,累官至禮部郎官。
金(jin)國皇帝(di)完(wan)顏亮(liang)遣使(shi)增修汴梁,有大舉侵宋(song)之意(yi)。但(dan)宋(song)廷所派的使(shi)者王綸卻(que)稱金(jin)國方面“恭(gong)順和(he)好”,丞相湯思(si)退也一意(yi)主和(he),“置(zhi)邊備不問”。之后,完(wan)顏亮(liang)的企圖逐漸暴露,虞允文于紹興(xing)三(san)十年(1160年)正(zheng)月上(shang)疏建(jian)議(yi):“金(jin)人必將敗盟(meng),五路出兵(bing),希望(wang)詔命重(zhong)臣商議(yi)備御(yu)之策(ce)。”
紹興三十(shi)(shi)年(nian)(1160年(nian))十(shi)(shi)月(yue),虞允文(wen)借職工部尚書,充任賀(he)正使,出使金(jin)國。他與館伴賓射(she),一(yi)發中(zhong)的,使金(jin)人驚異。在金(jin)國境內(nei),虞允文(wen)眼見(jian)金(jin)人正在大規(gui)模運輸糧草、打(da)造戰船(chuan),辭行時,完顏亮又有“看花洛陽”之語,于是在回朝后,將這些事盡(jin)皆奏報朝廷,并請求加強淮(huai)、海(hai)沿(yan)線(xian)的邊備。
之后(hou),虞允(yun)文被(bei)任命(ming)為中書舍人、直學士院(yuan)。當時的(de)三衙管軍(最高(gao)長(chang)官(guan)(guan))由宦官(guan)(guan)承理,虞允(yun)文認為:“自古以來,人主的(de)權力(li),不下移至(zhi)奸臣,便是落在親(qin)隨幸臣手中。秦(qin)檜(gui)盜權十八年,秦(qin)檜(gui)死(si)后(hou),大權才回歸(gui)陛下。近來三衙長(chang)官(guan)(guan)交結中官(guan)(guan)(宦官(guan)(guan)),宣和、明(ming)受之鑒(指(zhi)宋徽宗時的(de)童貫典軍、梁(liang)師成亂政,及高(gao)宗初(chu)年的(de)苗(miao)劉(liu)兵變)近在眼前。”高(gao)宗醒悟,立刻禁止此事。
紹興(xing)三十一(yi)年(1161年),金帝完(wan)顏亮統(tong)率金軍(jun)主力越(yue)過淮(huai)河(he),進迫長江。兩淮(huai)前線宋軍(jun)潰敗,金軍(jun)如(ru)入無人之境。十月,完(wan)顏亮自渦口渡(du)淮(huai)河(he),淮(huai)東(dong)、淮(huai)西(xi)宋軍(jun)后撤(che),“中外震恐”。高宗令同(tong)知樞密院事(shi)葉義(yi)問出督(du)江、淮(huai)軍(jun)事(shi),虞允文為(wei)督(du)視江淮(huai)軍(jun)馬府參謀軍(jun)事(shi),負(fu)責協助葉義(yi)問抗敵。
十一月,完顏亮(liang)領大(da)(da)軍(jun)(jun)逼近采(cai)石。淮西(xi)主(zhu)帥(shuai)王權獲罪免職,由大(da)(da)將李顯忠接任(ren),虞允文(wen)則(ze)被派往(wang)采(cai)石(今屬安徽(hui)馬(ma)鞍山)犒師。虞允文(wen)到采(cai)石后,見(jian)宋軍(jun)(jun)萎靡不振(zhen),形勢(shi)危急,于(yu)是(shi)親自督師,向當(dang)時軍(jun)(jun)心散漫(man)的(de)士(shi)兵演說:“若金軍(jun)(jun)成(cheng)功渡江(jiang),你們又(you)能逃往(wang)哪里?我軍(jun)(jun)控制著大(da)(da)江(jiang),若憑藉長江(jiang)天險,為何不能于(yu)死(si)里求生(sheng)?何況朝廷養兵三(san)十年,為什(shen)么諸位不能與(yu)敵血(xue)戰以報效國家(jia)?”這番演說成(cheng)功把士(shi)兵團結起來(lai),并大(da)(da)大(da)(da)振(zhen)奮了軍(jun)(jun)心。他(ta)并隨即把散處沿江(jiang)各處無(wu)所(suo)統(tong)轄的(de)軍(jun)(jun)隊迅速統(tong)合起來(lai),以一萬八千(qian)人的(de)兵力與(yu)十五萬金軍(jun)(jun)決戰于(yu)采(cai)石磯,結果大(da)(da)敗金軍(jun)(jun),贏(ying)得了著名的(de)“采(cai)石大(da)(da)捷”。
隨后,完顏(yan)(yan)亮移兵揚州(zhou),虞允(yun)文(wen)(wen)又趕赴鎮江府(今江蘇鎮江)阻截。完顏(yan)(yan)亮見渡江失敗(bai),逃往揚州(zhou)。進(jin)攻其(qi)他地(di)區的金(jin)軍(jun)(jun)(jun)(jun)也(ye)被宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)打退,完顏(yan)(yan)亮不禁大(da)怒,在進(jin)退無路的條件下(xia)(xia)(xia),孤注一(yi)擲。下(xia)(xia)(xia)令金(jin)軍(jun)(jun)(jun)(jun)三天內全部渡江,否則處死,這(zhe)促使其(qi)內部矛盾激化(hua)。十(shi)一(yi)月下(xia)(xia)(xia)旬,完顏(yan)(yan)亮被部下(xia)(xia)(xia)所殺。金(jin)軍(jun)(jun)(jun)(jun)退屯三十(shi)里,遣使議和(he)。采石之戰后,虞允(yun)文(wen)(wen)在南(nan)宋(song)朝野(ye)上下(xia)(xia)(xia)獲得了(le)極高的聲譽。
紹興三十二(er)年(1162年)正月,高宗抵(di)達建康府,旋(xuan)即(ji)商(shang)議回鑾行在(臨安府),下(xia)詔(zhao)授御(yu)營宿衛使楊存(cun)中(zhong)(zhong)為(wei)江淮、荊(jing)襄路宣撫使,虞允文為(wei)副(fu)使。因朝臣反對楊存(cun)中(zhong)(zhong)的任命(ming),虞允文也(ye)不能(neng)成行,改任川陜(shan)宣諭使。陛(bi)辭之(zhi)際,他向高宗分析局勢,認為(wei)此時正是“恢復”之(zhi)機,應該堅(jian)持用兵。
虞允(yun)文抵達(da)四川后(hou),與大將吳(wu)璘商議收復(fu)中原(yuan)的(de)(de)大業,再次北(bei)伐中原(yuan),吳(wu)璘攻克鳳翔,收復(fu)鞏州。金國整治兵馬,想要(yao)爭奪陜西被(bei)宋軍收復(fu)的(de)(de)州郡,蜀中方面想要(yao)放(fang)棄這些(xie)地方,虞允(yun)文則認為不(bu)可。
宋孝宗(zong)即(ji)位后(hou),在保守(shou)派(pai)史浩等人的(de)進(jin)言下,“欲盡(jin)棄陜西(xi)”,要(yao)求(qiu)西(xi)線宋軍放棄戰果(guo),“東不可(ke)過寶雞,北不可(ke)過德順(shun),且(qie)欲用忠義人守(shou)新復(fu)州(zhou)郡,官軍退守(shou)蜀(shu)口”。虞允(yun)文力(li)爭無果(guo),吳(wu)璘倉促(cu)撤(che)退,被金軍偷(tou)襲(xi),損失(shi)慘重(zhong),此(ci)前(qian)收復(fu)的(de)秦鳳、熙河、永興三路(lu)再入(ru)敵(di)手。此(ci)后(hou),虞允(yun)文前(qian)后(hou)十五次上疏,陳述(shu)了(le)陜西(xi)對于中(zhong)興大業,乃至整個四川的(de)重(zhong)要(yao)性,“一旦棄之,則窺(kui)蜀(shu)之路(lu)愈(yu)多(duo)”,又移書宰(zai)相陳康伯,請求(qiu)聲援,但(dan)陳康伯“牽于同列,不能(neng)回也”。孝宗(zong)想召虞允(yun)文回朝(chao),詢問陜西(xi)事宜,而(er)朝(chao)中(zhong)執政者對他多(duo)有忌(ji)憚,僅(jin)將其改(gai)授為(wei)顯謨閣直(zhi)學士、知夔州(zhou),仍在地方(fang)主政。不久后(hou),孝宗(zong)又命虞允(yun)文上奏陳述(shu)自己的(de)意見。
隆興元年(nian)(1163年(nian))六月,孝(xiao)宗(zong)(zong)召虞允文(wen)入(ru)對,他力反(fan)宰相史浩棄地(di)之說,認為“有(you)八可戰(之由)”,并用笏板在地(di)上圈劃,說明(ming)棄地(di)的利害。孝(xiao)宗(zong)(zong)醒悟,先命虞允文(wen)以敷文(wen)閣待制(zhi)出知太平州,隨后升(sheng)授他為兵部尚書、湖北(bei)京西宣(xuan)撫(fu)使(shi)(一作(zuo)宣(xuan)諭使(shi))。七月,改為湖北(bei)京西制(zhi)置使(shi)。
當時(shi),宋廷遣使向金(jin)國議和,一意主(zhu)和的宰相湯思退(tui)又(you)想要放棄南宋掌(zhang)控的唐(tang)(今河(he)南唐(tang)河(he))、鄧(deng)(今河(he)南鄧(deng)州(zhou)東)、海(今江(jiang)蘇連云港)、泗(今江(jiang)蘇盱(xu)眙北(bei))四州(zhou),虞允文五(wu)次(ci)上疏(shu)力爭,并(bing)拒絕放棄所轄的唐(tang)、鄧(deng)二州(zhou)。湯思退(tui)大怒(nu),誣稱其(qi)“大言(yan)誤(wu)國,以邀美(mei)名”,又(you)假意請召(zhao)他回朝,其(qi)實有排擠之意。虞允文交還印綬,乞請致仕,仍堅(jian)持(chi)認為不能放棄四州(zhou),被孝宗改(gai)授(shou)為顯謨閣(ge)學士、知平(ping)江(jiang)府(fu)。
隆興二年(nian)(1164年(nian)),金(jin)國(guo)又挑起戰事(shi)(shi),湯思退獲罪貶謫,孝宗追悔不聽虞允文的進言。適逢被召回的名臣陳俊(jun)卿也舉薦虞允文才堪大用,孝宗遂于同(tong)(tong)年(nian)十一月召其(qi)入朝,拜端(duan)明殿學(xue)士、同(tong)(tong)簽書樞密院(yuan)事(shi)(shi)。十二月,改(gai)授同(tong)(tong)知(zhi)樞密院(yuan)事(shi)(shi)兼權參知(zhi)政事(shi)(shi)。
乾(qian)道元年(1165年)三月,虞(yu)允文(wen)(wen)被(bei)正授為參知政事(shi),仍(reng)同(tong)知樞(shu)密(mi)院事(shi)。同(tong)年秋,金國所派的(de)(de)使臣完顏仲“偃蹇(jian)不(bu)敬(jing)”,虞(yu)允文(wen)(wen)請求將(jiang)其(qi)斬(zhan)首(shou),朝議意見不(bu)一,此事(shi)遂被(bei)擱置。適逢(feng)宰相錢端禮(li)收受官(guan)員李宏的(de)(de)玉帶,此事(shi)被(bei)發現后,牽連(lian)虞(yu)允文(wen)(wen),使其(qi)遭(zao)到御史章服的(de)(de)彈劾,于是在同(tong)年八月罷相,外(wai)出為宮觀官(guan)。
乾道(dao)三年(nian)(1167年(nian))二月,虞(yu)允(yun)(yun)文(wen)再次(ci)入朝,授知樞密院(yuan)事(shi)兼(jian)參知政事(shi)。五月,吳璘去世,四川制置(zhi)使(shi)汪應(ying)辰暫(zan)掌宣(xuan)撫使(shi)司事(shi)務(wu)。但(dan)孝宗擔心汪應(ying)辰“不習軍(jun)事(shi)”,于六月特(te)命(ming)虞(yu)允(yun)(yun)文(wen)出任資政殿大學士、四川宣(xuan)撫使(shi),旋即詔命(ming)他仍(reng)兼(jian)知樞密院(yuan)事(shi)。頒詔前,孝宗特(te)地告誡(jie)虞(yu)允(yun)(yun)文(wen):“凡事(shi)不應(ying)效仿(fang)張浚(jun)的迂闊,軍(jun)前之事(shi),你一一親(qin)臨。”
抵(di)達四川一個月(yue)后,虞允文被(bei)召回臨安,不到(dao)(dao)數(shu)月(yue),又回到(dao)(dao)四川。此行,太(tai)上(shang)皇趙構御書《圣(sheng)主得賢臣頌》賜(si)給虞允文,孝宗(zong)(zong)親自(zi)題(ti)跋;陛辭時,孝宗(zong)(zong)又將自(zi)己(ji)穿(chuan)過(guo)的兩只鞋(xie)子和一套甲(jia)胄賜(si)給他。
虞(yu)允(yun)文在途徑(jing)郢州(今湖北鐘祥)時(shi),奏請在此(ci)地筑黃(huang)鷹山城(cheng);途徑(jing)襄陽(yang)時(shi),又(you)奏請修(xiu)繕襄陽(yang)府城(cheng)。八月,虞(yu)允(yun)文抵(di)達(da)漢中,又(you)前往沔陽(yang)。九(jiu)月,到益昌(chang)。
虞(yu)允(yun)文返回四川后,奉行孝宗勸誡的九事,以整飭軍政為急務:
奏請核查各部軍卒,根據(ju)戰斗力分(fen)為三級,最(zui)上(shang)級作(zuo)戰,中、下二級負責運輸輜(zi)重,最(zui)后的老(lao)弱(ruo)者被裁汰。據(ju)此,共裁汰了上(shang)萬冗兵(bing),節省緡錢四百萬。而被裁者如(ru)在從(cong)前有功勞,就加授閑散官職;
命利(li)州(zhou)路(lu)帥臣(chen)晁公武重新核實(shi)興、洋(yang)二地(di)的義軍,共檢得二萬三千九百余人;
又得到陜西弓箭手的訓練要略,參(can)考紹興年間(jian)的規制,整理為兵書(shu),賜(si)給各文武官吏;
將馬(ma)政交付官員(yuan)張松(song)打(da)理,奏(zou)請依據舊制分設川、秦(qin)二(er)處茶(cha)馬(ma)司。
虞允文的這些舉措,使得蜀地軍(jun)政一新。
當初,虞(yu)允(yun)文(wen)(wen)(wen)在樞密院(yuan)時,從金(jin)降(jiang)宋的(de)(de)將(jiang)領蕭(xiao)遮巴提議料理軍卒(zu),虞(yu)允(yun)文(wen)(wen)(wen)曾奏請(qing)三衙對被清裁的(de)(de)士卒(zu)加以安撫、收(shou)編。到此時,金(jin)、洋、興元三地有(you)(you)(you)兩萬(wan)歸正人,攔路訴說被拘囚的(de)(de)苦楚,虞(yu)允(yun)文(wen)(wen)(wen)為他(ta)們分配官田,使其(qi)恢復生產。此外,他(ta)還打算聯(lian)系金(jin)將(jiang)姜(jiang)挺、白沂,按照朝廷的(de)(de)詔(zhao)令(ling)招募鞏(gong)州(zhou)人王嗣祖(zu),企圖(tu)聯(lian)合西北(bei)各族一同(tong)進攻金(jin)國(guo),派(pai)蕃僧六彪與(yu)王嗣祖(zu)一同(tong)前往商(shang)議,但(dan)最后(hou)未有(you)(you)(you)成(cheng)果。當時,邛(qiong)、蜀等十四州(zhou)發生饑荒,共有(you)(you)(you)“荒政凡六十五(wu)事(shi)”,劍州(zhou)將(jiang)節余的(de)(de)錢帛五(wu)萬(wan)捐(juan)獻災(zai)區,但(dan)虞(yu)允(yun)文(wen)(wen)(wen)沒有(you)(you)(you)接受。
乾道五(wu)年(1169年)三月,虞允(yun)文被(bei)召(zhao)回臨安。六月,升任(ren)樞(shu)密(mi)使。七月,與宰相(xiang)陳俊卿一同(tong)反對召(zhao)幸臣(chen)曾(ceng)覿(di)入朝(chao),曾(ceng)覿(di)最(zui)后(hou)被(bei)外放為(wei)浙東總管(guan)。八(ba)月,升任(ren)尚書右仆射、同(tong)中書門下平章事兼樞(shu)密(mi)使、制國(guo)用使,正式拜相(xiang)。
虞允(yun)文(wen)在相位時(shi),大力(li)提拔(ba)賢良(liang)之士,如洪適、汪應辰、楊萬里、胡銓、周必大、王十朋(peng)、趙汝愚、晁公(gong)武(wu)、李燾等人(ren)(ren)。他平時(shi)但(dan)凡見(jian)聞某人(ren)(ren)可取言行,便(bian)將其記下。最后將人(ren)(ren)才(cai)分為三等,輯成《翹材館錄》一書,以收用賢才(cai)。
孝宗(zong)憂(you)心南宋“兵(bing)冗財匱”的(de)現象,虞允(yun)文(wen)于是(shi)與陳俊卿商議裁(cai)汰三(san)衙中的(de)雜役以(yi)及虛占軍(jun)籍的(de)冗員,并(bing)使三(san)軍(jun)將士沒(mei)有怨言。
乾道(dao)六年(nian)(1170年(nian))五月,陳(chen)俊卿(qing)奏請(qing)挽留因直言(yan)(yan)被(bei)外放(fang)的右正言(yan)(yan)龔茂良(liang),觸怒孝宗,以至(zhi)于陳(chen)俊卿(qing)辭(ci)免相位,出(chu)居浙(zhe)江亭(今浙(zhe)江杭(hang)州南(nan)白塔嶺(ling)下錢塘江濱)待命兩日,朝廷都不予批復。虞(yu)允文覲見孝宗,詳細論述君臣禮遇之道(dao),甚至(zhi)疊拜(bai)在(zai)孝宗榻前,最終使陳(chen)俊卿(qing)被(bei)優待,出(chu)判福州府。
孝宗(zong)派祈請國信使范成大向金(jin)國索求北(bei)宋諸帝陵寢之(zhi)(zhi)地,并(bing)請更定受(shou)書之(zhi)(zhi)儀(yi)。金(jin)國惱怒南宋方面不(bu)(bu)在國書中(zhong)提及受(shou)書之(zhi)(zhi)儀(yi),予(yu)以拒絕,而(er)諜(die)報(bao)又傳稱金(jin)國“欲以三十萬騎奉遷陵寢來歸”,宋廷內外大震,荊襄將帥紛紛奏請增(zeng)兵戍守(shou)。虞允文(wen)認為:“金(jin)國正戒于完顏亮之(zhi)(zhi)敗(bai),絕不(bu)(bu)敢輕舉妄動(dong),不(bu)(bu)過是虛張聲勢罷了。”奏請停辦(ban)此(ci)事。朝臣議論紛紛,虞允文(wen)不(bu)(bu)為所動(dong),最終金(jin)國方面也并(bing)未出兵。
自乾(qian)道三年(1167年)莊文太(tai)子(zi)(zi)趙(zhao)愭早(zao)逝(shi)后,孝宗不再立(li)太(tai)子(zi)(zi)。虞允(yun)文屢次上疏懇請立(li)儲,至乾(qian)道七年(1171年)正(zheng)月,孝宗遂立(li)皇第(di)三子(zi)(zi)、恭王(wang)趙(zhao)惇為太(tai)子(zi)(zi),外放皇子(zi)(zi)趙(zhao)愷為兩鎮節度使。
侍(shi)衛(wei)馬軍司在臨安的牧地狹(xia)小,且不利(li)于放牧。虞允文請求(qiu)改(gai)牧地至鎮江,在情勢危急時便于調(diao)動(dong)戰(zhan)馬渡江。三(san)軍將士對(dui)此頗(po)有微詞,之后諫官也“以此為(wei)言”。
乾道七(qi)年(1171年)三月,工部(bu)侍(shi)郎胡銓(quan)被諫官彈劾去(qu)職(zhi),虞(yu)允(yun)文請將其留(liu)侍(shi)經(jing)筵,孝(xiao)宗遂(sui)留(liu)胡銓(quan)為(wei)翰(han)林侍(shi)講。之后,胡銓(quan)舉薦名(ming)儒朱熹(xi),孝(xiao)宗詢問虞(yu)允(yun)文是(shi)否(fou)識得朱熹(xi),虞(yu)允(yun)文稱(cheng)朱熹(xi)的功力“不(bu)在程頤下”,孝(xiao)宗于是(shi)下詔征朱熹(xi)入朝。
登聞檢院(yuan)、登聞鼓院(yuan)訂立六條規定,抑制士(shi)民上書,虞允(yun)文極力(li)反對,使此議被擱置。
乾道(dao)八(ba)年(nian)(1172年(nian)),孝宗改(gai)“左、右仆射”為“左、右丞相”。二月,虞允文被授(shou)為左丞相兼樞密使、特進(jin),大臣梁克家(jia)升(sheng)任右丞相。虞允文曾經舉薦(jian)梁克家(jia)接替(ti)自己(ji),孝宗不許(xu)。后又稱病請辭,并推薦(jian)梁克家(jia)為人(ren)靖(jing)重,有宰相之(zhi)才,最(zui)后二人(ren)得以同(tong)任宰相。
孝(xiao)宗(zong)賜手詔(zhao)給(gei)虞允(yun)文說(shuo)(shuo):“朕正想(xiang)用武臣為樞(shu)密(mi)官(guan),你看(kan)曹勛(xun)如何(he)?”虞允(yun)文認為曹勛(xun)“人(ren)品(pin)卑凡”,不可任用。之后,孝(xiao)宗(zong)又授(shou)寵臣張說(shuo)(shuo)為簽書(shu)樞(shu)密(mi)院事,右(you)正言王(wang)(wang)希(xi)(xi)(xi)呂(lv)與御史臺(tai)官(guan)員(yuan)交(jiao)相(xiang)(xiang)彈(dan)劾張說(shuo)(shuo)。孝(xiao)宗(zong)大為惱火(huo),手詔(zhao)宰相(xiang)(xiang):“與遠惡監當(dang)(意指將王(wang)(wang)希(xi)(xi)(xi)呂(lv)貶至偏遠險惡之地(di)為官(guan))。”虞允(yun)文予以駁回,孝(xiao)宗(zong)更加(jia)憤怒。梁克家(jia)說(shuo)(shuo):“王(wang)(wang)希(xi)(xi)(xi)呂(lv)彈(dan)劾張說(shuo)(shuo),是(shi)(shi)維護朝廷(ting)綱紀;左相(xiang)(xiang)(指虞允(yun)文)援救(jiu)王(wang)(wang)希(xi)(xi)(xi)呂(lv),是(shi)(shi)為了維護國體。”孝(xiao)宗(zong)怒意稍(shao)解,最后只(zhi)是(shi)(shi)輕罰王(wang)(wang)希(xi)(xi)(xi)呂(lv)。
一(yi)次,孝(xiao)宗詔命宰臣推選諫(jian)官,虞(yu)允(yun)文(wen)舉(ju)薦了為(wei)人(ren)剛直誠實,且(qie)文(wen)采出眾的李彥穎、林(lin)光朝(chao)、王質(zhi)三人(ren),孝(xiao)宗久未答復(fu)。而曾(ceng)覿舉(ju)薦一(yi)人(ren),立刻被賜第,并(bing)擢升為(wei)諫(jian)議大夫。虞(yu)允(yun)文(wen)聯合(he)梁克家(jia)(jia)力(li)諫(jian)未果,遂一(yi)心乞求離朝(chao),于乾道八年(1172年)九(jiu)月(yue)被外(wai)授為(wei)少保(bao)、武安軍節度使、四(si)川宣撫使,封爵雍國(guo)公。隨后又賜虞(yu)允(yun)文(wen)家(jia)(jia)廟祭器(qi),以示寵遇(yu)。
陛辭之際,孝宗諭示虞允文進兵收復(fu)失地的方(fang)略,約定以(yi)某日會師于河南。虞允文說:“以(yi)后要防止朝廷內外不相呼應。”孝宗答道:“如果(guo)西(xi)師(指四川宋(song)軍)出(chu)兵而(er)朕還在猶豫,那是朕辜負你(ni)(ni);如果(guo)朕已經行動(dong)而(er)你(ni)(ni)仍(reng)在猶豫,那就是你(ni)(ni)負了朕。”又親臨(lin)正衙酌(zhuo)酒、賦詩,為他踐行。
乾(qian)道九年(1173年),虞(yu)允(yun)文(wen)抵(di)達成(cheng)都就(jiu)任(ren)。當時四川宋軍(jun)每月領米(mi)(mi)一(yi)石五斗(dou),不能養家,虞(yu)允(yun)文(wen)得訊后,捐出(chu)宣司錢三十萬換米(mi)(mi),按照(zhao)士卒家中人口增給(gei)米(mi)(mi)數;除此(ci)之外,他(ta)還訂(ding)立戶(hu)馬(ma)(宋代官府派民(min)戶(hu)養馬(ma)以供軍(jun)用的(de)制度)七條,搜括民(min)馬(ma),“奏選良家子”,以備將來的(de)戰爭使用。
此前(qian),四川(chuan)北部有一位名為寇鄰(lin)的首領(ling),率領(ling)數萬(wan)人(ren)活(huo)動于商(shang)、虢(guo)二州(zhou)之間,在虞(yu)允(yun)(yun)文任(ren)相時(shi)歸順南宋;到虞(yu)允(yun)(yun)文鎮蜀(shu)時(shi),他又派(pai)人(ren)向四川(chuan)方面去信聯(lian)系,但虞(yu)允(yun)(yun)文未(wei)作回復,只是照舊羈縻(mi)而已(yi)。之后(hou)寇鄰(lin)的密謀(mou)泄露,被金國(guo)暗中(zhong)逮捕。宰臣(chen)葉衡將此事奏報朝廷(ting),虞(yu)允(yun)(yun)文上疏(shu)自辨,并請求納(na)祿,孝宗未(wei)批(pi)復。
孝宗(zong)曾對虞(yu)允(yun)文有共同洗(xi)雪(xue)“丙午之恥”、北(bei)伐(fa)中原(yuan)的(de)期許。但虞(yu)允(yun)文鎮(zhen)蜀一年,并(bing)沒有進(jin)兵的(de)計劃(hua),孝宗(zong)下密詔催(cui)促,他卻稱軍(jun)需尚未完(wan)備。
淳熙元年(1174年)六(liu)月十八(ba)日(7月18日),虞允文因積勞(lao)成疾(ji),不幸病逝,享年六(liu)十五(wu)歲。孝宗聞訃訊,為之(zhi)輟朝(chao),追贈少師。
據《建(jian)炎(yan)以來朝野雜記》稱(cheng)(cheng)(cheng),孝(xiao)宗因虞允文(wen)鎮蜀時未曾有(you)北伐(fa)的計劃,心中(zhong)頗(po)為銜恨,在(zai)他死后,“凡宣(xuan)撫(fu)使飾終之(zhi)典,一(yi)切不用”。到虞允文(wen)舉(ju)薦的趙雄(xiong)(xiong)拜相(xiang)之(zhi)后,屢(lv)次為他申辯,稱(cheng)(cheng)(cheng)其有(you)志于恢復,但不幸(xing)逝世,才無法完成使命。淳熙四年(1177年),孝(xiao)宗在(zai)白(bai)石大規模閱軍(jun),趙雄(xiong)(xiong)奏稱(cheng)(cheng)(cheng)軍(jun)中(zhong)都(dou)是年少健壯之(zhi)人,孝(xiao)宗感嘆:“之(zhi)前虞允文(wen)進行(xing)裁汰之(zhi)法,如今才見成效。只談(tan)采石一(yi)事,也是奇絕。”次年,趙雄(xiong)(xiong)擬請加賜虞允文(wen)贈謚,孝(xiao)宗同意,并刪去趙雄(xiong)(xiong)所擬詔(zhao)書中(zhong)“久(jiu)在(zai)相(xiang)位,實著勛勞”八字,將(jiang)所贈太師之(zhi)官改為太傅,謚號(hao)“忠肅”。
慶元元年(nian)(1195年(nian)),宋寧宗重(zhong)新追贈虞(yu)允文(wen)為太師。
虞允(yun)文文采出(chu)色,主要作品為(wei)奏(zou)疏(shu)類散文:采石一(yi)役,作《江上軍(jun)事第一(yi)剳(zha)子(zi)》《江上軍(jun)事第二剳(zha)子(zi)》《江上軍(jun)事第三剳(zha)子(zi)》《奏(zou)還汪應辰知(zhi)衢州詞頭疏(shu)》;為(wei)川(chuan)陜宣諭使時,作《論(lun)(lun)(lun)用吳璘以圖恢復疏(shu)》《論(lun)(lun)(lun)鞏州未下(xia)可(ke)(ke)憂疏(shu)》《論(lun)(lun)(lun)營田之(zhi)利弊》等奏(zou)疏(shu);隆興(xing)元(yuan)年(nian)(nian)(nian)(1163年(nian)(nian)(nian)),又有(you)著(zhu)名(ming)的《論(lun)(lun)(lun)可(ke)(ke)戰(zhan)之(zhi)機(ji)有(you)九疏(shu)》;乾道三年(nian)(nian)(nian)(1167年(nian)(nian)(nian))出(chu)為(wei)四川(chuan)宣撫使時,作《論(lun)(lun)(lun)明良交感惟信與誠疏(shu)》《謝(xie)賜御(yu)書漢崔寔政論(lun)(lun)(lun)疏(shu)》《論(lun)(lun)(lun)西蜀草木之(zhi)妖、措置水(shui)旱盜賊之(zhi)備疏(shu)》等。
虞允文(wen)另外(wai)還有兩(liang)篇早年之作比較有名,一是(shi)《辨烏賦(fu)》,一是(shi)《誅蚊賦(fu)》。有《詩(shi)文(wen)集》10卷,今已佚。《宋詩(shi)紀(ji)要》收(shou)錄(lu)其詩(shi)2首(shou),《宋代蜀文(wen)輯存》收(shou)錄(lu)其文(wen)85篇。
虞允文不僅詩文出色,在(zai)(zai)書(shu)(shu)(shu)法上也(ye)頗有造詣。明代書(shu)(shu)(shu)法家(jia)吳(wu)寬(kuan)在(zai)(zai)《跋(ba)宋虞忠肅(su)公(gong)手帖》中評論其書(shu)(shu)(shu)法“詞語詳雅(ya),氣象雍(yong)容”,明代文藝評論家(jia)王世貞也(ye)說:“文氏《停云館(guan)帖》十跋(ba)……第(di)六卷為南宋名臣書(shu)(shu)(shu),如(ru)……虞雍(yong)公(gong)之儼雅(ya),皆有可(ke)采者。”
虞允文傳世的(de)墨跡(ji)有(you)《適(shi)造帖(tie)》、《鈞堂帖(tie)》等。
虞允文還著有《經筵(yan)春(chun)秋講(jiang)義》3卷(juan)(juan)、《新(xin)唐書注》、《五代史注》、《乾(qian)道重修敕令格式》120卷(juan)(juan)、《虞雍公奏議》22卷(juan)(juan)(287篇)、《內(nei)外志》15卷(juan)(juan),參與監修《續會要》300卷(juan)(juan),這(zhe)些作品(pin)至今(jin)多已(yi)亡佚。
紹興三(san)(san)十二(er)年(1162年),虞(yu)允(yun)文受命為川陜宣諭使(shi),與四川宣撫使(shi)吳璘(lin)共(gong)謀(mou)進取(qu),收復陜西(xi)(xi)數處州郡,并在隨后反(fan)對放棄(qi)陜西(xi)(xi)三(san)(san)路之地(di);任湖北京西(xi)(xi)制置使(shi)時,又拒絕放棄(qi)所轄唐(tang)(今(jin)河南唐(tang)河)、鄧(deng)(今(jin)河南鄧(deng)州東)二(er)州于金國。
乾道三年(1167年),虞允文出(chu)任(ren)(ren)四(si)川宣撫使。在任(ren)(ren)內積極整頓正規(gui)軍和民兵(bing),減縮(suo)軍費開支,使蜀地軍政一新。乾道八年(1172年),再鎮四(si)川,勤練士卒,籌劃北(bei)伐。
虞允文為相期(qi)間(jian),留心搜(sou)羅人(ren)才,洪適(shi)、汪應辰、楊萬里、胡銓、周(zhou)必大、王十朋、趙(zhao)汝愚、晁公武(wu)、李(li)燾(dao)等人(ren)皆受其(qi)賞識拔(ba)擢;又裁汰(tai)冗員,節省(sheng)開(kai)支,一意革除(chu)弊政。他屢次疏請立儲,使(shi)朝(chao)局安定。
宋(song)高宗(zong)末年,虞允(yun)文(wen)出(chu)使金國,見(jian)其大(da)舉運糧造船,便(bian)在回(hui)朝后(hou)奏(zou)請宋(song)廷加強沿淮(huai)及海(hai)上之防(fang)御。宋(song)金戰爭再(zai)起后(hou),他在紹(shao)興三十一年(1161年)以參謀(mou)軍(jun)(jun)事犒(kao)師于采(cai)石(今屬安徽(hui)馬鞍(an)山(shan)),臨(lin)危受命(ming),指揮三軍(jun)(jun)大(da)破南侵的(de)金帝完(wan)顏亮,阻(zu)止了金軍(jun)(jun)渡(du)過長江的(de)企圖(tu),使“宋(song)事轉(zhuan)危為安”。
趙(zhao)昚:①虞(yu)允文(wen)公忠(zhong)出天性,朕之(zhi)裴(pei)度也。(《宋史》引)②前此(ci)虞(yu)相行揀(jian)汰之(zhi)法,今(jin)方(fang)見成效。只如采石一事,亦自奇(qi)絕。(《建炎(yan)以來(lai)朝野雜記(ji)》引)
趙(zhao)雄(xiong):①虞某有志恢復,不幸死(si)不及事。(《建炎以來朝(chao)野雜(za)記》引)②虞允(yun)文采石之功,未經顯賞。久在(zai)相位(wei),實著勛勞。(《建炎以來朝(chao)野雜(za)記》引)
汪應辰(chen):虞(yu)公所謂范堯夫(fu)(范純仁)佛地位(wei)中(zhong)人也。(《宋(song)故(gu)左(zuo)丞相節(jie)度使雍國公贈太(tai)師(shi)謚忠肅虞(yu)公神道碑》引)
陳亮:①公忠貫日月,采(cai)石之(zhi)勛已(yi)著,而規恢之(zhi)任,在(zai)公一(yi)身。(《元一(yi)統志(zhi)》引(yin))②自(zi)故相虞允(yun)文再撫西師,風饕雪虐(nve),經(jing)理兵(bing)事,不幸而薨于漢(han)中。(《元一(yi)統志(zhi)》引(yin))
楊萬里(li):①食必(bi)觀書,為文立(li)成,不雕(diao)而(er)工(gong)。(《宋(song)故左丞(cheng)相節(jie)度(du)(du)使雍(yong)國(guo)公(gong)(gong)贈(zeng)太師(shi)謚忠肅(su)虞(yu)公(gong)(gong)神道碑》)②維古南國(guo),以江(jiang)為壁。維宋(song)中(zhong)(zhong)興,以人(ren)(ren)為城。孰為其人(ren)(ren),虞(yu)姓雍(yong)公(gong)(gong)。玉(yu)立(li)長身,巖巖岱嵩(song)。維我高(gao)宗(zong)(zong),殪彼(bi)北(bei)戎。匪公(gong)(gong)則(ze)賢,高(gao)宗(zong)(zong)睿聰(cong)。揠而(er)將之(zhi),萬英之(zhi)中(zhong)(zhong)。紹(shao)興辛(xin)巳,彼(bi)敵(di)暴(bao)至。其來沖風(feng),其速如(ru)鬼。我師(shi)既潰,彼(bi)鋒(feng)益銳。公(gong)(gong)奮孤忠,轉敗為功。北(bei)敵(di)射天(tian),岱嵩(song)壓之(zhi)。敵(di)駓飲江(jiang),岱嵩(song)跲之(zhi)。跲之(zhi)則(ze)斃,壓之(zhi)則(ze)殪。赫(he)我天(tian)聲(sheng),濯吾王靈。風(feng)鶴弗(fu)(fu)(fu)(fu)鳴,彼(bi)自震驚。草木弗(fu)(fu)(fu)(fu)兵,彼(bi)自割烹。在昔典午,有導有安(an)(an)。曷(he)嘗(chang)帥師(shi),與(yu)敵(di)周旋。武(wu)哉(zai)雍(yong)公(gong)(gong),儒衣據鞍。矢石紛前(qian),對之(zhi)夷然。弗(fu)(fu)(fu)(fu)色弗(fu)(fu)(fu)(fu)聲(sheng),弗(fu)(fu)(fu)(fu)麾弗(fu)(fu)(fu)(fu)鞭。笑談之(zhi)間,一(yi)靖(jing)烽(feng)煙。乾坤再(zai)安(an)(an),神人(ren)(ren)重(zhong)驩。赤子(zi)晏(yan)眠,今(jin)四十年。公(gong)(gong)事(shi)高(gao)宗(zong)(zong),盡(jin)節(jie)盡(jin)瘁。萬事(shi)不理(li),惟(wei)理(li)一(yi)事(shi)。公(gong)(gong)相孝宗(zong)(zong),端委廟堂。旁招俊乂(yi),寘彼(bi)周行。維宋(song)中(zhong)(zhong)興,兩(liang)社稷臣。前(qian)張后虞(yu),皆蜀(shu)之(zhi)人(ren)(ren)。相望有偉(wei),與(yu)宋(song)靡(mi)已(yi)。作(zuo)頌以紀,太史萬里(li)。(《宋(song)故左丞(cheng)相節(jie)度(du)(du)使雍(yong)國(guo)公(gong)(gong)贈(zeng)太師(shi)謚忠肅(su)虞(yu)公(gong)(gong)神道碑》)
劉(liu)光祖:中(zhong)興以來,前(qian)有魏國張公(張浚),后(hou)有雍國虞公,為國家仕其(qi)勞(lao)而當其(qi)危者也。彼曾不少愧焉,又(you)忍妄(wang)短毀(hui)之(zhi)乎!(《雍國忠(zhong)肅(su)虞公奏議·序》)
李昂英:柳(liu)開以文士請兵,果能制契丹之部(bu)落。虞(yu)允(yun)文以儒(ru)者視師,卒(zu)能成采石之駿勛。(《崔清獻公行狀(zhuang)》)
脫脫:①允(yun)(yun)文(wen)姿(zi)雄(xiong)偉,長六尺四寸(cun),慷慨磊落有(you)大志,而(er)(er)(er)言動有(you)則(ze)度(du),人望而(er)(er)(er)知為任(ren)重之(zhi)器(qi)。早以文(wen)學致身臺閣,晚際時艱,出入將(jiang)相垂(chui)二十年(nian),孜孜忠(zhong)勤無二焉。(《宋史》)②允(yun)(yun)文(wen)許國(guo)之(zhi)忠(zhong),炳如丹青。金(jin)庶人亮(liang)之(zhi)南侵,其鋒(feng)甚(shen)銳,中外倚劉锜為長城,锜以病(bing)不克進師。允(yun)(yun)文(wen)儒臣(chen),奮勇督(du)戰,一舉而(er)(er)(er)挫之(zhi),亮(liang)乃自斃。昔赤(chi)壁一勝而(er)(er)(er)三國(guo)勢(shi)成,淮淝一勝而(er)(er)(er)南北勢(shi)定。允(yun)(yun)文(wen)采石之(zhi)功,宋事轉危(wei)為安,實系乎此。及其罷相鎮蜀,受命興(xing)復,克期而(er)(er)(er)往,志雖未就(jiu),其能慷慨任(ren)重,豈易得(de)哉?(《宋史》)
吳(wu)寬:虞忠(zhong)(zhong)肅公(gong)采(cai)石之戰,日(ri)星(xing)晦蒙(meng),江(jiang)水震蕩,功烈赫(he)然于時,足以詟伏彊敵(di),愧死(si)名將,疑其平日(ri)為人,有喑啞叱咤、千(qian)人皆廢之狀。(《跋宋虞忠(zhong)(zhong)肅公(gong)手帖》)
丘濬(jun):古今水戰,采石(shi)比赤(chi)壁尤奇且難。周瑜(yu)主將,而(er)允文(wen)書生也(ye);瑜(yu)握重兵(bing),而(er)允文(wen)空(kong)拳(quan)也(ye);瑜(yu)有孔(kong)明為犄角,而(er)允文(wen)只(zhi)手也(ye)。(《太史升庵文(wen)集》引)
楊慎:虞雍公戰伐(fa)之(zhi)奇,妙算之(zhi)策(ce),忠烈(lie)義勇,為南宋第一,與張魏公相上下。(《太史(shi)升(sheng)庵文集》)
王世貞:虞(yu)允(yun)文之材逾于(張)浚(jun),其(qi)氣則不如也。(《弇州四部稿》)
陳子龍:自(zi)漢以后,文(wen)武漸分,然猶有虞詡、諸(zhu)葛(ge)亮、周(zhou)瑜、陸遜、司馬懿、羊(yang)祜、杜預、溫嶠、謝玄、韋(wei)睿、崔浩、李(li)靖、裴行儉、郭元振、裴度、李(li)德裕、韓琦、李(li)綱、虞允文(wen)之(zhi)徒奮(fen)策儒(ru)素建(jian)功閫外,為時宗臣。彼豈必(bi)有摶虎(hu)之(zhi)力,射(she)雕之(zhi)技(ji)哉?不過深(shen)明古今(jin)之(zhi)事,能(neng)決機宜之(zhi)便耳。(《安雅堂稿》)
屈大均:漢唐(tang)以來善兵(bing)者率多書生,若(ruo)張良、趙充國(guo)、鄧禹、馬(ma)援、諸(zhu)葛孔(kong)明、周(zhou)瑜(yu)、魯(lu)肅、杜預、李靖(jing)、虞允文(wen)之流,莫不沉酣(han)六(liu)經,翩翩文(wen)雅(ya),其(qi)出奇制勝如(ru)(ru)風雨之飄忽(hu),如(ru)(ru)鬼神之變(bian)怪。(《翁山文(wen)外》)
朱軾:方金主亮之(zhi)南下也(ye),宋(song)(song)承(cheng)秦(qin)檜秉政(zheng)之(zhi)余,奸回在位(wei),忠良黜遠,武備廢弛(chi),人心離散。是(shi)(shi)以敵(di)兵甫臨,江(jiang)淮糜潰(kui),微(wei)(陳(chen))康伯定議(yi)于內,允(yun)(yun)文決(jue)防破(po)敵(di)于外,宋(song)(song)之(zhi)為宋(song)(song),未(wei)可知也(ye)。當是(shi)(shi)時(shi),守(shou)江(jiang)之(zhi)兵既退,上流之(zhi)師未(wei)來,羸卒數千(qian),不(bu)足自保。而(er)金人強旅(lv)百萬,即日渡江(jiang),其(qi)危如一發引千(qian)鈞,詎(ju)足為喻。允(yun)(yun)文不(bu)避(bi)死(si)亡(wang)之(zhi)責,臨機制變(bian),遂(sui)破(po)敵(di)兵、安社稷,雖謝(xie)石之(zhi)振淝(fei)水,未(wei)有(you)若斯之(zhi)烈也(ye)。(《史(shi)傳三編(bian)》)
林紓:周瑜、陸遜、謝石、虞允文,豈曹操、劉備、苻堅、完顏亮之敵?獨能摧陷掩取之者,一驕而黷兵,一斂而伺敵也。(《<滑鐵廬戰血余腥記>序》)
章太炎:宋(song)之(zhi)割于女真也,岳飛、虞允文(wen)出而匡之(zhi)。(《革命(ming)之(zhi)道德(de)》)
蔡東藩:①一鼓竟能(neng)褫逆魄(po),六(liu)軍(jun)從此服儒生。(《宋(song)(song)史演(yan)義(yi)(yi)》)②歷代(dai)無道之主(zhu),莫如金亮(liang),亮(liang)之罪(zui)上通(tong)于(yu)(yu)(yu)天(tian),大(da)舉伐宋(song)(song),正(zheng)天(tian)益之疾而奪其(qi)魄(po)耳。假使高(gao)宗構有(you)恢復之志,聲其(qi)罪(zui)而加之討,則南北義(yi)(yi)士,奮起討逆,大(da)憝授首,炎(yan)宋(song)(song)中興(xing),寧非快事?乃聞寇南來(lai),即思退(tui)避,愚弱不振,一至于(yu)(yu)(yu)此。幸(xing)陳康伯勸(quan)阻(zu)于(yu)(yu)(yu)內,虞(yu)允(yun)文達權于(yu)(yu)(yu)外,始得僥幸(xing)一勝,保全東南。論者謂(wei)以弱制強,以寡敗眾,允(yun)文之功居(ju)多……故(gu)予謂(wei)采石一役,蓋(gai)猶有(you)天(tian)幸(xing)云。(《宋(song)(song)史演(yan)義(yi)(yi)》)
毛澤東:偉哉虞公,千古一人。(《讀<續通鑒紀事本末>批語》)
徐培(pei)根等(deng):當王權(quan)自廬州潰敗渡江(jiang)之時(shi),江(jiang)淮防(fang)線實(shi)既陷(xian)入總崩潰之危厄(e)。此時(shi)李顯忠(zhong)馳援未(wei)至,采石已(yi)無主將督師。幸賴虞允(yun)文不避艱危,毅然負起(qi)安(an)危之責,以忠(zhong)義(yi)勉勵(li)潰軍,重(zhong)整旗鼓、布置江(jiang)防(fang),遂能以精良之戰船,擊破窳敗之敵舟(zhou)而制勝(sheng),實(shi)危殆中(zhong)之幸勝(sheng)也。(《中(zhong)國歷(li)代戰爭史(shi)》)