余玠生于(yu)宋寧宗慶元四年十二月八日(1199年1月6日)。祖(zu)籍淮(huai)南西(xi)路蘄州蘄春(chun)縣(今湖北蘄春(chun)),宋室南渡(du)后,其祖(zu)先(xian)攜家人流寓,先(xian)后寄居(ju)浙東衢州開化(hua)縣(今浙江開化(hua))金水鄉、江西(xi)路洪州分寧縣(今江西(xi)修水),后來又(you)返回(hui)蘄州原籍定居(ju)。
余玠幼(you)時家貧,在(zai)白鹿(lu)洞書(shu)院和太(tai)學上舍(she)讀書(shu),因與茶館老人發生口(kou)角(jiao),不(bu)慎(shen)失(shi)手推茶翁致死,脫身出逃襄、淮一帶,作(zuo)長短(duan)句(ju)一首,投入淮東制置使趙葵幕下。趙葵贊(zan)其心(xin)懷(huai)壯志(zhi),把他收留在(zai)軍中(zhong)任事。不(bu)久即以(yi)功補(bu)進義副尉,又(you)擢升(sheng)將作(zuo)監(jian)主(zhu)薄。
端平三年(1236年)二月,蒙(meng)古(gu)軍侵入蘄、黃、廣(guang)等地。余(yu)玠應(ying)蘄州守臣征召,協助組織軍民守城,配合(he)南(nan)宋援兵擊退(tui)蒙(meng)古(gu)軍。
嘉熙元年(1237年)十月,余玠(jie)在趙葵(kui)領導下率部(bu)應援安(an)豐軍(jun)(今安(an)徽(hui)壽縣)守將(jiang)杜杲,擊潰(kui)蒙古(gu)軍(jun),使(shi)淮(huai)右得以(yi)保全。次年,朝廷論功行(xing)賞(shang),余玠(jie)進官三(san)秩(zhi),被任(ren)命為知(zhi)招(zhao)信(xin)軍(jun)兼淮(huai)東制置司參議官,進工部(bu)郎(lang)官。
嘉熙二年(nian)(1238年(nian))九月(yue),蒙古大(da)帥察罕進攻(gong)滁州。余玠率精兵應(ying)援(yuan),大(da)獲全勝。
嘉熙(xi)三年(nian)(1239年(nian)),余玠率軍(jun)遠襲(xi)開封(今河(he)南開封)、河(he)陰(yin)(今河(he)南鄭(zheng)州西(xi)北)一帶的蒙古軍(jun),全師而還。
嘉熙四年(1240年)九月,被提升為淮東提點刑(xing)獄兼知(zhi)淮安州,主持濠州以(yi)東、淮河(he)南(nan)北(bei)一帶防務。
淳祐元年(1241年)秋,察罕(han)再出兵安豐軍(jun),余玠率舟(zhou)師進擊,激戰(zhan)四十余日,使蒙古軍(jun)潰(kui)退。憑軍(jun)功拜大理少卿(qing),升淮東制(zhi)置副(fu)使。
淳祐元年(nian)(1241年(nian))十一月,蒙古窩闊臺汗(han)病死,內部紛爭(zheng)汗(han)位(wei),無暇全(quan)面部署(shu)對南(nan)宋大(da)規模(mo)戰爭(zheng),南(nan)宋得(de)以(yi)暫時休整(zheng)和調(diao)整(zheng)防御部署(shu)。宋理宗趙昀命在淮東屢(lv)立戰功(gong)的的余玠為兵部侍郎、四(si)川制置使(shi)兼知(zhi)重慶府,全(quan)面負(fu)責四(si)川防務。
自淳祐三年(nian)(1243年(nian))至寶祐元(yuan)年(nian)(1253年(nian)),在蒙宋戰爭(zheng)中,出守四(si)川(chuan)的(de)余(yu)玠多(duo)次擊退蒙古軍(jun)進攻的(de)作戰。在蜀期間(jian),余(yu)階大力革除(chu)弊政,實(shi)行輕徭薄賦、整(zheng)(zheng)頓軍(jun)紀、除(chu)暴獎賢、廣納賢良、聚小屯為大屯等政策。納用播州(zhou)(zhou)人(ren)冉璡(jin)、冉璞(pu)兄(xiong)弟建(jian)策,采取依(yi)山制騎、以點控面的(de)方略,先后(hou)筑青(qing)居、大獲(huo)(huo)、云頂、釣(diao)魚(分別位于(yu)今(jin)四(si)川(chuan)南充南、蒼溪東南、金堂南、重(zhong)慶合(he)川(chuan)東)等十(shi)余(yu)城(cheng),并(bing)遷郡(jun)治(zhi)于(yu)山城(cheng)。又調整(zheng)(zheng)兵力部署,移(yi)(yi)金州(zhou)(zhou)(今(jin)陜(shan)西安康(kang))戍(shu)軍(jun)于(yu)大獲(huo)(huo);移(yi)(yi)沔州(zhou)(zhou)(今(jin)陜(shan)西略陽(yang))戍(shu)軍(jun)于(yu)青(qing)居;移(yi)(yi)興元(yuan)(今(jin)陜(shan)西漢(han)中)戍(shu)軍(jun)于(yu)合(he)州(zhou)(zhou)(今(jin)重(zhong)慶市(shi)合(he)川(chuan)區東釣(diao)魚城(cheng)),共同防守內水(shui)(今(jin)涪(fu)江(jiang)、嘉陵江(jiang)、渠江(jiang));移(yi)(yi)利州(zhou)(zhou)戍(shu)軍(jun)于(yu)云頂,以備外水(shui)(即岷江(jiang)、沱(tuo)江(jiang))。諸城(cheng)依(yi)山為壘,據險設防,屯兵儲(chu)糧,訓練士卒,經數年(nian)建(jian)設,逐步建(jian)成以重(zhong)慶為中心,以堡寨控扼(e)江(jiang)河、要隘的(de)縱(zong)深梯(ti)次防御體系,邊(bian)防稍安。
余(yu)玠(jie)(jie)在四川(chuan),開屯(tun)田以備軍糧(liang),整頓財(cai)賦(fu),申(shen)明賞罰,修筑山城。抗蒙有功將士都(dou)得到獎(jiang)掖。違法(fa)(fa)的(de)將官,受到懲處(chu)。利州(zhou)都(dou)統(tong)制(zhi)王(wang)夔(kui)兇(xiong)殘跋扈,號稱“王(wang)夜(ye)叉”,不聽余(yu)玠(jie)(jie)調度,到處(chu)劫掠。余(yu)玠(jie)(jie)依軍法(fa)(fa)斬王(wang)夔(kui)。經過余(yu)玠(jie)(jie)的(de)整頓,四川(chuan)駐軍聲勢大振。蒙古軍多次自西來侵擾,都(dou)被宋(song)軍打退(tui)。
淳祐(you)六年(1246年),蒙(meng)古(gu)分兵四道入(ru)蜀,余(yu)(yu)玠繼(ji)多(duo)次戰勝蒙(meng)古(gu)軍進攻之后,依靠新建立的(de)山城防御體系,又打(da)退了蒙(meng)古(gu)軍的(de)進攻。余(yu)(yu)玠守蜀有功,淳佑八(ba)年(1248年),被任為兵部尚書(shu),拜(bai)資政殿學士,給予執政官相同(tong)的(de)恩數,仍駐四川。
淳祐(you)十年(1250年),余玠調集四(si)川各路精銳,誓(shi)師(shi)北伐。以(yi)一部(bu)兵向隴蜀邊界出擊(ji);自率主力,取金牛道向漢中(zhong)(今屬(shu)陜西(xi))進(jin)發,三戰(zhan)三捷。次年四(si)月,余玠率軍(jun)號十萬進(jin)占漢中(zhong)西(xi)之中(zhong)梁山。
淳佑十(shi)二年(1252年),蒙(meng)(meng)古汪德(de)臣部侵掠成都,圍(wei)攻嘉定(ding)(今四川樂山(shan))。余玠率部力戰,再次打(da)退蒙(meng)(meng)古軍。在余玠的領導下,四川抗蒙(meng)(meng)形勢日益好轉。
余玠(jie)抗戰獲勝(sheng),宰(zai)相謝方叔卻設法(fa)迫害(hai)余玠(jie)。余玠(jie)與統制姚(yao)世安(an)不(bu)和,姚(yao)世安(an)則以謝方叔為援。
寶祐元年(nian)(1253年(nian)),謝方(fang)叔和參知(zhi)政事徐清叟(sou)等(deng)向理(li)宗誣告,攻(gong)擊余玠獨掌大(da)權,卻不(bu)知(zhi)事君之禮。理(li)宗聽信(xin)讒言,以金(jin)牌密令召其還朝(chao)。余玠知(zhi)有(you)變故,憤(fen)懣成疾(ji)。同年(nian)七月(yue)(余玠之子余如孫所(suo)撰《玠府君墓志銘》稱是五月(yue)十(shi)八日),余玠在四川(chuan)暴卒,享年(nian)五十(shi)六歲。有(you)傳聞(wen)稱他是服毒(du)自盡。余階死后(hou),“蜀人(ren)莫不(bu)悲戚(qi)如父(fu)母”。
余(yu)(yu)玠(jie)(jie)死后,理(li)宗為之(zhi)輟(chuo)朝,特贈五官。次(ci)年六月,侍御史吳燧等在宰相謝方叔等指使下(xia)奏(zou)陳余(yu)(yu)玠(jie)(jie)“聚(ju)斂罔利”的七罪,理(li)宗下(xia)詔查抄(chao)余(yu)(yu)玠(jie)(jie)家財(cai)。之(zhi)后又稱他鎮(zhen)撫四川無(wu)方,勞軍困民,命其家運(yun)錢“犒(kao)師振(zhen)民。十月,再經監(jian)察御史陳大(da)方誣(wu)告,理(li)宗遂削去余(yu)(yu)玠(jie)(jie)資政殿學士(shi)等一切(qie)官職,并(bing)迫(po)害其家屬(shu)和親信。
寶祐六(liu)年(nian)(1258年(nian))十一月,迫于朝內抗蒙形勢和民間(jian)壓力,理宗下(xia)詔追復(fu)余玠(jie)官職。
《瑞鶴仙(xian)·怪(guai)新來瘦損(sun)》
《自述》
《句》
余(yu)(yu)(yu)玠(jie)(jie)富韜(tao)略,通兵法。初投淮(huai)東制置使(shi)趙(zhao)葵(kui)麾(hui)下,營田、備戰有功。嘉(jia)熙三年(nian)(nian)(1239年(nian)(nian)),率(lv)軍(jun)遠襲開封(feng)(今(jin)(jin)(jin)河南(nan)(nan)開封(feng))、河陰(今(jin)(jin)(jin)河南(nan)(nan)鄭州(zhou)西北(bei))一帶蒙古軍(jun),全(quan)師而(er)還。淳(chun)祐(you)元年(nian)(nian)(1241年(nian)(nian)),率(lv)舟師解安豐(feng)(今(jin)(jin)(jin)安徽壽(shou)縣(xian))圍。淳(chun)祐(you)二年(nian)(nian)(1242年(nian)(nian)),余(yu)(yu)(yu)玠(jie)(jie)建策理宗改變輕(qing)武重(zhong)文之(zhi)風,深受(shou)賞(shang)識,出守四川(chuan)。他到(dao)任后(hou),革除弊政,遴選州(zhou)縣(xian)官吏,招賢納士,大興(xing)屯(tun)田,整頓(dun)軍(jun)紀,使(shi)軍(jun)勢大振。針(zhen)對蒙古騎兵善馳突的特點,余(yu)(yu)(yu)玠(jie)(jie)采納冉璡、冉璞兄弟筑城守蜀之(zhi)策,沿嘉(jia)陵江(jiang)、渠(qu)江(jiang)、涪江(jiang)和長江(jiang)兩岸山(shan)隘、要道,筑青居(今(jin)(jin)(jin)四川(chuan)南(nan)(nan)充南(nan)(nan))、大獲(huo)(今(jin)(jin)(jin)四川(chuan)蒼溪東南(nan)(nan))、釣魚(今(jin)(jin)(jin)四川(chuan)合川(chuan)東)、云頂(今(jin)(jin)(jin)四川(chuan)金堂南(nan)(nan))等(deng)十余(yu)(yu)(yu)城,依(yi)山(shan)為(wei)壘(lei),據險設防,并(bing)遷沿江(jiang)各(ge)州(zhou)治所(suo)于城堡(bao),廣儲糧、興(xing)武備,形成以重(zhong)慶(qing)為(wei)中(zhong)心(xin)的堡(bao)寨防御體系。率(lv)領軍(jun)民(min)抗擊(ji)蒙古軍(jun)進攻,屢獲(huo)勝利。淳(chun)祐(you)十二年(nian)(nian)(1252年(nian)(nian)),擊(ji)退蒙古軍(jun)對嘉(jia)定(今(jin)(jin)(jin)四川(chuan)樂山(shan))的進攻。余(yu)(yu)(yu)玠(jie)(jie)受(shou)任于南(nan)(nan)宋(song)危難之(zhi)際,竭力經營巴蜀,為(wei)支撐南(nan)(nan)宋(song)王(wang)朝半壁河山(shan)做出了(le)杰出貢(gong)獻。
脫(tuo)脫(tuo):①喜(xi)功名(ming),好大言。(《宋史(shi)(shi)》)②余玠意氣豪雄(xiong),而(er)志不克(ke)信。(《宋史(shi)(shi)》)
王(wang)夫之:孟(meng)宗(zong)政、趙方、孟(meng)珙、余(yu)(yu)玠(jie)、彭大(da)雅之流起,而(er)(er)兵猶(you)(you)(you)足(zu)為(wei)(wei)兵,將猶(you)(you)(you)足(zu)為(wei)(wei)將,戰猶(you)(you)(you)有(you)以(yi)(yi)戰,守(shou)猶(you)(you)(you)有(you)以(yi)(yi)守(shou),勝猶(you)(you)(you)非其徼幸,敗猶(you)(you)(you)足(zu)以(yi)(yi)自持。左支(zhi)右拒于淮、襄、楚、蜀之間,不但以(yi)(yi)半割殘金(jin),而(er)(er)且以(yi)(yi)抗(kang)衡蒙古。(《宋論(lun)》)②以(yi)(yi)賄賂(lu)望閫帥,以(yi)(yi)柔媚掌兵權(quan),以(yi)(yi)伉直為(wei)(wei)仇(chou)仇(chou),以(yi)(yi)愛憎為(wei)(wei)刑賞;于是余(yu)(yu)玠(jie)死而(er)(er)川(chuan)蜀之危不支(zhi),劉(liu)整叛而(er)(er)川(chuan)蜀之亡以(yi)(yi)必,呂(lv)文煥之援絕(jue)而(er)(er)陽邏之渡不可復遏。(《宋論(lun)》)
蔡(cai)東藩:①繼以(yi)余玠(jie)鎮(zhen)蜀,禮賢(xian)下(xia)土,徙城設守,軍(jun)民交安,是亦一(yi)干城選耳。(《宋史(shi)演(yan)義》)②宋廷非無賢(xian)將(jiang)相,如杜范(fan)、吳潛(qian)、董(dong)槐等,皆(jie)相才也,孟珙、余玠(jie)、馬光祖、向(xiang)土璧、王(wang)堅等,皆(jie)將(jiang)才也,若乘蒙(meng)古之(zhi)(zhi)有內亂,急起而(er)修政治,整軍(jun)實,勉圖安攘,尚不為遲(chi)……杜范(fan)歿矣,孟珙逝矣,內外(wai)已乏(fa)一(yi)賢(xian)將(jiang)相;至謝方叔進(jin)而(er)余玠(jie)蒙(meng)讒,丁大全(quan)用而(er)董(dong)槐被逐(zhu),僅有二三材(cai)士以(yi)扶(fu)危局,反欲盡排去之(zhi)(zhi),理宗之(zhi)(zhi)不知理國若此,幾何而(er)不淪胥(xu)也。(《宋史(shi)演(yan)義》)
吳廷(ting)燮:宋(song)之制撫以實(shi)權言,較唐方鎮實(shi)遠遜之,然如其(qi)季,(趙(zhao))葵、(孟)珙(gong)之賢,苦(ku)護淮、漢;(余(yu))玠、(王)堅之勇,力(li)悍川、陜,理、度支(zhi)柱(zhu),越四十(shi)年而后亡國,何非其(qi)力(li)。(《北宋(song)經撫年表·南宋(song)制撫年表》)