《祭十二郎(lang)文(wen)(wen)》是唐代文(wen)(wen)學家韓愈一篇對(dui)其侄十二郎(lang)所寫的(de)祭文(wen)(wen)。文(wen)(wen)章既(ji)沒有(you)鋪排,也沒有(you)張揚,作者善于融(rong)抒情于敘事之中(zhong),在對(dui)身世、家常(chang)、生(sheng)活遭(zao)際(ji)樸實的(de)敘述中(zhong),表(biao)現出對(dui)兄嫂及侄兒深切的(de)懷念(nian)和痛惜,一往情深,感人肺腑。
年月日1,季(ji)父愈聞汝喪之七日2,乃能銜哀致誠3,使建中遠具時羞之奠4,告汝十二(er)郎之靈:
嗚(wu)呼!吾(wu)少孤5,及長,不(bu)省所怙(hu)6,惟兄嫂是依。中(zhong)年,兄歿南方7,吾(wu)與(yu)(yu)汝(ru)俱幼,從嫂歸葬河陽8;既(ji)又與(yu)(yu)汝(ru)就食江南9,零丁孤苦,未嘗一日相離也。吾(wu)上有三兄10,皆不(bu)幸早(zao)世(shi)。承先人后者(zhe)11,在(zai)孫惟汝(ru),在(zai)子惟吾(wu),兩世(shi)一身12,形單影只。嫂嘗撫汝(ru)指吾(wu)而(er)言(yan)曰:“韓氏兩世(shi),惟此而(er)已(yi)!”汝(ru)時(shi)尤小,當(dang)不(bu)復記(ji)憶;吾(wu)時(shi)雖能記(ji)憶,亦未知其言(yan)之悲(bei)也。
吾(wu)(wu)(wu)(wu)年(nian)十(shi)九,始(shi)(shi)來(lai)京城。其后四年(nian),而歸視汝(ru)(ru)13。又四年(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)往河陽省墳墓14,遇汝(ru)(ru)從嫂喪(sang)來(lai)葬15。又二(er)年(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)佐(zuo)董丞(cheng)相(xiang)(xiang)于(yu)汴(bian)州16,汝(ru)(ru)來(lai)省吾(wu)(wu)(wu)(wu),止一歲(sui)17,請歸取其孥18。明年(nian),丞(cheng)相(xiang)(xiang)薨(hong)19,吾(wu)(wu)(wu)(wu)去(qu)汴(bian)州,汝(ru)(ru)不(bu)(bu)(bu)果來(lai)20。是年(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)佐(zuo)戎徐州21,使(shi)取汝(ru)(ru)者(zhe)始(shi)(shi)行22,吾(wu)(wu)(wu)(wu)又罷去(qu)23,汝(ru)(ru)又不(bu)(bu)(bu)果來(lai)。吾(wu)(wu)(wu)(wu)念汝(ru)(ru)從于(yu)東(dong)24,東(dong)亦客也,不(bu)(bu)(bu)可以久;圖久遠(yuan)者(zhe),莫如西歸,將成(cheng)家而致汝(ru)(ru)。嗚(wu)呼!孰(shu)謂汝(ru)(ru)遽去(qu)吾(wu)(wu)(wu)(wu)而歿乎25!吾(wu)(wu)(wu)(wu)與汝(ru)(ru)俱少年(nian),以為(wei)雖(sui)暫(zan)相(xiang)(xiang)別,終當(dang)久相(xiang)(xiang)與處,故舍汝(ru)(ru)而旅食京師,以求斗斛之(zhi)祿26;誠知其如此(ci),雖(sui)萬乘(cheng)之(zhi)公相(xiang)(xiang)27,吾(wu)(wu)(wu)(wu)不(bu)(bu)(bu)以一日輟汝(ru)(ru)而就也28!
去(qu)年,孟東野往29,吾書與汝曰(yue):“吾年未四十,而(er)視茫茫,而(er)發蒼蒼,而(er)齒牙動搖。念諸父與諸兄,皆康強而(er)早世,如吾之衰者(zhe)(zhe),其能久存乎(hu)?吾不(bu)可去(qu),汝不(bu)肯(ken)來;恐旦(dan)暮死,而(er)汝抱無涯(ya)之戚也(ye)30。”孰謂少者(zhe)(zhe)歿而(er)長者(zhe)(zhe)存,強者(zhe)(zhe)夭而(er)病者(zhe)(zhe)全乎(hu)?
嗚呼!其(qi)(qi)(qi)信(xin)然邪(xie)?其(qi)(qi)(qi)夢(meng)邪(xie)?其(qi)(qi)(qi)傳(chuan)之(zhi)非其(qi)(qi)(qi)真(zhen)邪(xie)?信(xin)也(ye),吾兄之(zhi)盛德(de)而(er)(er)(er)夭其(qi)(qi)(qi)嗣乎(hu)(hu)?汝之(zhi)純(chun)明而(er)(er)(er)不(bu)克蒙其(qi)(qi)(qi)澤乎(hu)(hu)31?少(shao)者(zhe)(zhe)強者(zhe)(zhe)而(er)(er)(er)夭歿(mo),長者(zhe)(zhe)衰者(zhe)(zhe)而(er)(er)(er)存(cun)全乎(hu)(hu)?未(wei)可以為信(xin)也(ye)。夢(meng)也(ye),傳(chuan)之(zhi)非其(qi)(qi)(qi)真(zhen)也(ye)?東野之(zhi)書,耿蘭(lan)之(zhi)報32,何為而(er)(er)(er)在吾側(ce)也(ye)?嗚呼!其(qi)(qi)(qi)信(xin)然矣(yi)(yi)(yi)!吾兄之(zhi)盛德(de)而(er)(er)(er)夭其(qi)(qi)(qi)嗣矣(yi)(yi)(yi)!汝之(zhi)純(chun)明宜業其(qi)(qi)(qi)家者(zhe)(zhe)33,不(bu)克蒙其(qi)(qi)(qi)澤矣(yi)(yi)(yi)!所謂天者(zhe)(zhe)誠難測,而(er)(er)(er)神者(zhe)(zhe)誠難明矣(yi)(yi)(yi)!所謂理者(zhe)(zhe)不(bu)可推(tui),而(er)(er)(er)壽者(zhe)(zhe)不(bu)可知(zhi)矣(yi)(yi)(yi)!雖然,吾自今年來,蒼(cang)(cang)蒼(cang)(cang)者(zhe)(zhe)或(huo)化而(er)(er)(er)為白矣(yi)(yi)(yi),動搖(yao)者(zhe)(zhe)或(huo)脫而(er)(er)(er)落(luo)矣(yi)(yi)(yi)34,毛血日益(yi)衰35,志氣日益(yi)微36,幾(ji)何不(bu)從汝而(er)(er)(er)死也(ye)!死而(er)(er)(er)有知(zhi),其(qi)(qi)(qi)幾(ji)何離37?其(qi)(qi)(qi)無知(zhi),悲不(bu)幾(ji)時,而(er)(er)(er)不(bu)悲者(zhe)(zhe)無窮期矣(yi)(yi)(yi)!
汝之子始(shi)十歲38,吾之子始(shi)五(wu)歲39,少而(er)強(qiang)者不可(ke)保,如此孩提者40,又可(ke)冀(ji)其(qi)成立邪?嗚(wu)呼(hu)哀哉!嗚(wu)呼(hu)哀哉!
汝(ru)去年書(shu)云:“比得軟(ruan)腳病(bing)41,往(wang)往(wang)而劇。”吾曰(yue):“是疾也(ye),江南之(zhi)人,常常有(you)之(zhi)。”未始(shi)以(yi)為(wei)憂也(ye)。嗚呼!其(qi)(qi)竟以(yi)此(ci)而殞其(qi)(qi)生乎(hu)(hu)(hu)?抑別有(you)疾而至斯極乎(hu)(hu)(hu)?汝(ru)之(zhi)書(shu),六月(yue)十七(qi)日也(ye)。東野云:汝(ru)歿(mo)以(yi)六月(yue)二日;耿蘭(lan)之(zhi)報(bao)無月(yue)日。蓋東野之(zhi)使者(zhe),不(bu)知(zhi)問家人以(yi)月(yue)日;如(ru)耿蘭(lan)之(zhi)報(bao),不(bu)知(zhi)當言月(yue)日;東野與吾書(shu),乃問使者(zhe),使者(zhe)妄稱以(yi)應(ying)之(zhi)乎(hu)(hu)(hu)。其(qi)(qi)然乎(hu)(hu)(hu)?其(qi)(qi)不(bu)然乎(hu)(hu)(hu)?
今(jin)吾使建中祭汝(ru)(ru)(ru),吊汝(ru)(ru)(ru)之孤(gu)與汝(ru)(ru)(ru)之乳母42。彼有食(shi),可守以待終(zhong)喪(sang)43,則待終(zhong)喪(sang)而取以來44;如不能守以終(zhong)喪(sang),則遂取以來;其(qi)余奴婢,并令守汝(ru)(ru)(ru)喪(sang)。吾力能改葬45,終(zhong)葬汝(ru)(ru)(ru)于(yu)先人之兆46,然后惟其(qi)所愿47。
嗚呼!汝(ru)病(bing)吾(wu)(wu)不(bu)知時,汝(ru)歿吾(wu)(wu)不(bu)知日,生不(bu)能相養以(yi)(與(yu)(yu)(yu)(yu))共(gong)居,歿不(bu)得撫汝(ru)以(yi)盡(jin)哀48,斂不(bu)憑其(qi)棺49,窆(bian)不(bu)臨其(qi)穴50。吾(wu)(wu)行負神明(ming)而(er)(er)使汝(ru)夭,不(bu)孝不(bu)慈,而(er)(er)不(bu)能與(yu)(yu)(yu)(yu)汝(ru)相養以(yi)生,相守以(yi)死;一(yi)在天之涯,一(yi)在地之角,生而(er)(er)影不(bu)與(yu)(yu)(yu)(yu)吾(wu)(wu)形相依,死而(er)(er)魂不(bu)與(yu)(yu)(yu)(yu)吾(wu)(wu)夢相接,吾(wu)(wu)實(shi)為之,其(qi)又(you)何(he)尤51!彼蒼者天52,曷(he)其(qi)有極!自今已(yi)往(wang),吾(wu)(wu)其(qi)無(wu)意于人世矣(yi)!當求數頃之田于伊潁之上53,以(yi)待余年,教吾(wu)(wu)子(zi)與(yu)(yu)(yu)(yu)汝(ru)子(zi)幸(xing)其(qi)成54,長吾(wu)(wu)女與(yu)(yu)(yu)(yu)汝(ru)女,待其(qi)嫁,如(ru)此(ci)而(er)(er)已(yi)!
嗚呼(hu),言有窮而情(qing)不(bu)可終,汝其(qi)知(zhi)也邪?其(qi)不(bu)知(zhi)也邪?嗚呼(hu)哀哉!尚(shang)饗55!
1.“年、月、日(ri)”:此為擬(ni)稿時(shi)原樣。《文苑英華》作(zuo)“貞元十(shi)九年五月廿六日(ri)”;但祭文中說十(shi)二郎在“六月十(shi)七日(ri)”曾寫(xie)信(xin)給韓愈,“五”字當誤(wu)。
2.季(ji)父(fu):父(fu)輩中排(pai)行最小的叔父(fu)。
3.銜哀(ai):心(xin)中含著悲(bei)哀(ai)。致誠:表(biao)達赤(chi)誠的心(xin)意。
4.建中:人名,當為韓愈家中仆人。時羞:應時的(de)鮮美佳(jia)肴。羞,同“饈”。
5.孤:幼年喪(sang)父稱(cheng)“孤”。《新唐書·韓愈(yu)傳》:“愈(yu)生三死而孤,隨伯兄會(hui)貶官嶺表。”
6.怙(hù):《詩經(jing)·小雅·蓼莪》:“無父何怙,無母何恃。”后世(shi)因用“怙”代(dai)父,“恃”代(dai)母。失(shi)父曰失(shi)怙,失(shi)母曰失(shi)恃。
7.“中(zhong)年(nian),兄歿南(nan)方”:代宗大歷(li)十二年(nian)(777年(nian)),韓會(hui)由(you)起居舍人貶為韶州(zhou)(zhou)(今廣(guang)東韶關)刺史,次年(nian)死(si)于任所,年(nian)四十三。時韓愈(yu)十一歲,隨兄在韶州(zhou)(zhou)。
8.河陽:今河南孟(meng)縣西,是韓氏祖宗墳墓所在地。
9.就食(shi)江(jiang)南(nan)(nan):唐德宗建中二年(nian)(781年(nian)),北方藩(fan)鎮李(li)希烈反叛,中原局勢動蕩。韓愈隨嫂遷家避居宣(xuan)州(今(jin)安徽宣(xuan)城)。因韓氏(shi)在宣(xuan)州置有(you)田宅別業。韓愈《復志(zhi)賦》:“值(zhi)中原之有(you)事兮,將就食(shi)于江(jiang)之南(nan)(nan)。”《祭鄭(zheng)夫(fu)人文(wen)》:“既克(ke)返葬(zang),遭(zao)時艱難。百(bai)口偕(xie)行(xing),避地江(jiang)濆。”均指此。
10.吾上有三(san)兄:三(san)兄指韓(han)會、韓(han)介,還有一(yi)位死時尚幼,未及命名,一(yi)說:吾,我們,即韓(han)愈和十二郎(lang)。三(san)兄指自(zi)己的兩(liang)個哥哥和十二郎(lang)的哥哥韓(han)百川(韓(han)介的長子)。
11.先人:指已(yi)去世的父(fu)親韓仲卿(qing)。
12.兩世一身:子(zi)輩和孫輩均(jun)只剩一個男(nan)丁。
13.視:古(gu)時探(tan)親,上對(dui)下(xia)曰(yue)視,下(xia)對(dui)上曰(yue)省。貞元(yuan)(yuan)二年(786年),韓愈(yu)(yu)十九歲(sui),由宣州(zhou)(zhou)至長安應進(jin)士舉(ju),至貞元(yuan)(yuan)八年春始(shi)及第,其間曾回(hui)宣州(zhou)(zhou)一次。但據(ju)韓愈(yu)(yu)《答(da)崔立(li)之書》與《歐陽(yang)生哀辭》均稱二十歲(sui)至京都舉(ju)進(jin)士,與本篇所(suo)記相差(cha)一年。
14.省(sheng)(xǐng):探(tan)望,此引申(shen)為憑吊。
15.遇汝從嫂喪來(lai)葬:韓愈(yu)嫂子鄭氏(shi)卒于元貞元九年(793年),韓愈(yu)有《祭鄭夫人文》。貞元十(shi)一年,韓愈(yu)往河陽祖(zu)墳掃(sao)墓,與奉其母鄭氏(shi)靈(ling)柩來(lai)河陽安葬的十(shi)二郎相遇。
16.董(dong)(dong)(dong)丞相:指(zhi)董(dong)(dong)(dong)晉。貞元十二年(796年),董(dong)(dong)(dong)晉以檢校(xiao)尚書左仆射,同中書門下平章事任(ren)宣(xuan)武軍節度使,汴、宋(song)、亳(bo)、潁等州(zhou)觀察使。時韓愈在董(dong)(dong)(dong)晉幕(mu)中任(ren)節度推官。汴州(zhou):治所在今河南開封市(shi)。
17.止:住。
18.取其孥(nú):把家(jia)眷接來。孥,妻(qi)和子的統稱(cheng)。
19.薨(hong)(hōng)古時諸侯(hou)或二品以上(shang)大官死(si)(si)曰(yue)薨(hong)。貞元十五年(799年)二月,董晉死(si)(si)于(yu)汴(bian)州任所,韓愈隨(sui)葬西行(xing)。去后第四天(tian),汴(bian)州即發生兵變。
20.不果:沒(mei)能夠。指因兵變事。
21.佐戎(rong)徐(xu)(xu)州(zhou):當年秋,韓愈入徐(xu)(xu)、泗、濠節(jie)(jie)度使(shi)張建封幕任節(jie)(jie)度推官。節(jie)(jie)度使(shi)府在徐(xu)(xu)州(zhou)。佐戎(rong),輔助軍(jun)務。
22.取:迎接。
23.罷(ba)去:貞元十六年五(wu)月(yue),張建(jian)封(feng)卒(zu),韓愈離開徐州赴(fu)洛陽。
24.東:指(zhi)故鄉河陽之東的汴州和徐州。
25.孰謂:誰(shui)料到。遽(ju)(jù):驟然。
26.斗(dou)(dou)斛(hu)(hu)(hú):唐時十斗(dou)(dou)為一斛(hu)(hu)。斗(dou)(dou)斛(hu)(hu)之祿(lu)(lu),指微薄(bo)的俸(feng)祿(lu)(lu)。韓愈離開徐州后,于貞元十七年(nian)(801年(nian))來長(chang)安選官,調(diao)四門博(bo)士,貞元十九年(nian),遷監(jian)察御史。
27.萬乘(cheng)(shèng):指高官厚(hou)祿(lu)。古代兵(bing)車一乘(cheng),有(you)馬四匹。封國大(da)(da)小以兵(bing)賦(fu)計算,凡(fan)地方千(qian)里的(de)大(da)(da)國,稱為萬乘(cheng)之國。
28.輟(chuo)(chuò),停止(zhi)。輟(chuo)汝(ru),和上句(ju)“舍汝(ru)”義同。就:就職(zhi)。
29.去年:指貞元十(shi)八(ba)年(802年)。孟東野:即(ji)韓愈的詩友孟郊(jiao)。是年出任(ren)溧陽(今(jin)屬江(jiang)蘇(su))尉,溧陽去宣(xuan)州(zhou)不(bu)遠,故韓愈托他捎信給宣(xuan)州(zhou)的十(shi)二郎。
30.無涯之(zhi)戚(qi):無窮的悲(bei)傷。涯,邊(bian)。戚(qi),憂傷。
31.純明:純正賢明。不克(ke):不能。蒙:承受。
32.耿蘭:生平不詳,當時宣州韓氏別業的管家人。十二郎死后,孟郊在溧(li)陽寫信告訴(su)韓愈(yu),時耿蘭也(ye)有喪報。
33.業:用如動詞,繼承之意。
34.動(dong)搖(yao)者(zhe)或脫而(er)落(luo)矣(yi):時年(nian)韓愈有《落(luo)齒(chi)》詩云:“去年(nian)落(luo)一(yi)牙(ya),今年(nian)落(luo)一(yi)齒(chi):俄然落(luo)六(liu)七,落(luo)勢殊未已。”
35.毛血:指(zhi)體質。
36.志氣(qi):指精神。
37.其幾何離:分離會有多(duo)久呢?意謂死(si)后仍可相會。
38.汝之子(zi):十二(er)郎有二(er)子(zi),長(chang)韓(han)(han)(han)湘,次韓(han)(han)(han)滂(pang)。韓(han)(han)(han)滂(pang)出嗣十二(er)郎的哥哥韓(han)(han)(han)百(bai)川為(wei)子(zi),見韓(han)(han)(han)愈《韓(han)(han)(han)滂(pang)墓志銘》。始十歲(sui)(sui):當指長(chang)子(zi)韓(han)(han)(han)湘。十歲(sui)(sui),一本(ben)作(zuo)“一歲(sui)(sui)”,則(ze)當指韓(han)(han)(han)滂(pang),滂(pang)生于貞元十八(ba)年(802年)。
39.吾(wu)之子始五歲:指韓愈(yu)長子韓昶,貞元十(shi)五年(799年)韓愈(yu)居符離(li)集時所(suo)生,小名曰(yue)符。
40.孩提(ti):本指二(er)三歲的(de)幼兒。此為年紀尚小之意。
41.比(bì):近來(lai)。軟腳(jiao)病:即(ji)腳(jiao)氣病。
42.吊:此(ci)指(zhi)慰問。孤(gu):指(zhi)十二郎(lang)的(de)兒子。
43.終喪(sang)(sang):守滿三年喪(sang)(sang)期。《孟子·滕文公上》:“三年之(zhi)喪(sang)(sang),……自天(tian)子達于庶人,三代(dai)共之(zhi)。”
44.取以來:指把十二郎的兒子和乳母(mu)接來。
45.力能改葬:假設之意。即(ji)先暫時就地埋葬。合下句(ju)連續可知(zhi)。
46.兆:葬域,墓地。
47.惟其所愿:才算了卻心事(shi)。
48.撫(fu)汝以盡(jin)哀(ai):指撫(fu)尸慟(tong)哭。
49.斂:同“殮(lian)(lian)(lian)”。為死者更衣稱小殮(lian)(lian)(lian),尸(shi)體入棺(guan)材稱大殮(lian)(lian)(lian)。
50.窆(biǎn):下棺入土。
51.何尤:怨恨誰?
52.彼(bi)蒼(cang)(cang)者天(tian),曷其(qi)有極(ji):意謂你青蒼(cang)(cang)的(de)上天(tian)啊(a),我(wo)的(de)痛苦哪有盡頭啊(a)。語(yu)本《詩經·唐風·鴇羽(yu)》:“悠悠蒼(cang)(cang)天(tian),曷其(qi)有極(ji)。”
53.伊、潁(yǐng):伊水(shui)和潁水(shui),均在今河南省境。此指故(gu)鄉。
54.幸其(qi)成:韓(han)昶(chang)后中穆宗長慶四年進士(shi)。韓(han)湘后中長慶三年進士(shi)。
55.長(chang)(zhǎng):用如(ru)動詞,養育之意。
56.尚饗(xiang):古代祭文結(jie)語用辭,意為希(xi)望(wang)死者享(xiang)用祭品。尚,庶幾,表示希(xi)望(wang)。
某年、某月、某日,叔父(fu)韓愈在(zai)聽說你(ni)去(qu)世后的第七天,才得以含著哀痛向你(ni)表達誠意(yi),并派(pai)建中在(zai)遠方(fang)備辦(ban)了應時的鮮(xian)美食品作為祭品,告(gao)慰你(ni)十二郎的靈位(wei):
唉(ai),我自幼喪父(fu)(fu),等(deng)到大了,不知道父(fu)(fu)親是什(shen)么模樣(yang),只有(you)依靠兄嫂(sao)撫養。哥(ge)哥(ge)正當(dang)中年(nian)(nian)時(shi)就因與犯罪的宰相關系(xi)密(mi)切而受牽(qian)連被(bei)貶(bian)為韶州刺史,次年(nian)(nian)死于貶(bian)所。我和(he)你(ni)都(dou)還小,跟(gen)隨嫂(sao)嫂(sao)把靈(ling)柩送回(hui)河陽老家安(an)葬。隨后又(you)和(he)你(ni)到江南謀生,孤苦(ku)伶仃(ding),也(ye)(ye)未(wei)曾一天分開過。我上面本(ben)來有(you)三個(ge)哥(ge)哥(ge),都(dou)不幸(xing)早死。繼承(cheng)先父(fu)(fu)的后代,在(zai)(zai)孫(sun)(sun)子(zi)(zi)(zi)輩(bei)里(li)只有(you)你(ni),在(zai)(zai)兒(er)子(zi)(zi)(zi)輩(bei)里(li)只有(you)我。韓家子(zi)(zi)(zi)孫(sun)(sun)兩代各剩一人(ren),孤孤單單。嫂(sao)子(zi)(zi)(zi)曾經撫摸著你(ni)的頭(tou)對我說:“韓氏兩代,就只有(you)你(ni)們兩個(ge)了!”那時(shi)你(ni)比我更小,當(dang)然(ran)記不得了;我當(dang)時(shi)雖然(ran)能夠記事,但(dan)也(ye)(ye)還不能體會她話(hua)中的悲涼啊(a)!
我(wo)(wo)(wo)十九歲時,初次(ci)來(lai)到京(jing)城參加(jia)考(kao)試。四(si)年(nian)(nian)以后,才(cai)回(hui)去(qu)看你(ni)(ni)(ni)。又(you)過(guo)了四(si)年(nian)(nian),我(wo)(wo)(wo)去(qu)河陽憑吊祖先的(de)(de)墳墓,碰上你(ni)(ni)(ni)護送嫂嫂的(de)(de)靈柩來(lai)安(an)(an)葬。又(you)過(guo)了兩年(nian)(nian),我(wo)(wo)(wo)在(zai)汴(bian)州輔(fu)佐董(dong)丞相,你(ni)(ni)(ni)來(lai)探(tan)望我(wo)(wo)(wo),留下住了一年(nian)(nian),你(ni)(ni)(ni)請求(qiu)回(hui)去(qu)接妻(qi)子兒女。第二(er)年(nian)(nian),董(dong)丞相去(qu)世,我(wo)(wo)(wo)離(li)開汴(bian)州,你(ni)(ni)(ni)沒(mei)能來(lai)成(cheng)。這一年(nian)(nian),我(wo)(wo)(wo)在(zai)徐州輔(fu)佐軍務,派去(qu)接你(ni)(ni)(ni)的(de)(de)人剛動身,我(wo)(wo)(wo)就被(bei)免職,你(ni)(ni)(ni)又(you)沒(mei)來(lai)成(cheng)。我(wo)(wo)(wo)想,你(ni)(ni)(ni)跟我(wo)(wo)(wo)在(zai)東邊的(de)(de)汴(bian)州、徐州,也是客居(ju),不可能久住;從(cong)長(chang)遠考(kao)慮,還不如(ru)我(wo)(wo)(wo)回(hui)到家鄉,等在(zai)那里安(an)(an)下家再接你(ni)(ni)(ni)來(lai)。唉(ai)!誰能料到你(ni)(ni)(ni)竟突(tu)然離(li)我(wo)(wo)(wo)而(er)死呢(ni)?當初,我(wo)(wo)(wo)和你(ni)(ni)(ni)都年(nian)(nian)輕,總以為雖然暫時分別,終究(jiu)會長(chang)久在(zai)一起的(de)(de)。因(yin)此我(wo)(wo)(wo)離(li)開你(ni)(ni)(ni)而(er)旅居(ju)長(chang)安(an)(an),以尋求(qiu)微薄的(de)(de)俸祿。假如(ru)真的(de)(de)知道會這樣,即使讓我(wo)(wo)(wo)做高官厚祿的(de)(de)公(gong)卿宰相,我(wo)(wo)(wo)也不愿因(yin)此離(li)開你(ni)(ni)(ni)一天(tian)而(er)去(qu)赴任(ren)啊!
去年(nian),孟東野(ye)到你(ni)那里去時,我(wo)寫給你(ni)的信中說:“我(wo)年(nian)紀還(huan)不(bu)(bu)到四十(shi)歲,但視力模糊(hu),頭發(fa)花(hua)白,牙齒松動。想起(qi)各位父兄(xiong),都在健康強壯(zhuang)的盛年(nian)早(zao)早(zao)去世(shi),像我(wo)這(zhe)樣衰弱的人(ren),難道還(huan)能長活在世(shi)上嗎?我(wo)不(bu)(bu)能離開職守,你(ni)又不(bu)(bu)肯來(lai),恐怕我(wo)早(zao)晚一死(si),你(ni)就會有(you)無窮無盡的憂傷。”誰能料到年(nian)輕的卻先死(si)了,而年(nian)老的反而還(huan)活著,強壯(zhuang)的早(zao)早(zao)死(si)去,而衰弱的反而還(huan)活在人(ren)間(jian)呢?
唉!是(shi)(shi)真(zhen)的(de)(de)(de)這(zhe)樣呢(ni)?還是(shi)(shi)在(zai)做夢呢(ni)?還是(shi)(shi)這(zhe)傳來(lai)的(de)(de)(de)消息(xi)不(bu)(bu)可(ke)靠呢(ni)?如果(guo)(guo)是(shi)(shi)真(zhen)的(de)(de)(de),那么,我哥哥有(you)那么美(mei)好(hao)的(de)(de)(de)品德反而早早地絕后(hou)了呢(ni)?你(ni)那么純正(zheng)聰明(ming)反而不(bu)(bu)能(neng)承受他的(de)(de)(de)恩(en)澤呢(ni)?難(nan)道年輕強壯的(de)(de)(de)反而要早早死去(qu)(qu),年老衰弱的(de)(de)(de)卻應(ying)活(huo)在(zai)世(shi)上嗎?實(shi)在(zai)不(bu)(bu)敢把它當作(zuo)真(zhen)的(de)(de)(de)啊!如果(guo)(guo)是(shi)(shi)夢,傳來(lai)的(de)(de)(de)噩耗不(bu)(bu)是(shi)(shi)真(zhen)的(de)(de)(de),可(ke)是(shi)(shi)東野的(de)(de)(de)來(lai)信,耿蘭(lan)的(de)(de)(de)報喪,卻又為什么在(zai)我身(shen)邊(bian)呢(ni)?啊!大概(gai)是(shi)(shi)真(zhen)的(de)(de)(de)了!我哥哥有(you)美(mei)好(hao)的(de)(de)(de)品德竟(jing)然早早地失去(qu)(qu)后(hou)代,你(ni)純正(zheng)聰明(ming),本來(lai)是(shi)(shi)應(ying)該繼(ji)承家業的(de)(de)(de),現在(zai)卻不(bu)(bu)能(neng)承受你(ni)父親的(de)(de)(de)恩(en)澤了。這(zhe)正(zheng)是(shi)(shi)所謂蒼天(tian)確(que)實(shi)難(nan)以揣測,而神(shen)意實(shi)在(zai)難(nan)以知(zhi)道了!也(ye)就是(shi)(shi)所謂天(tian)理不(bu)(bu)可(ke)推求,而壽命的(de)(de)(de)長(chang)短無(wu)法預(yu)知(zhi)啊!
雖然這樣,我(wo)從今年以來(lai),花(hua)白的(de)頭(tou)發(fa),全(quan)要(yao)變白了(le)(le),松動的(de)牙(ya)齒,也(ye)像要(yao)脫落了(le)(le),身體越來(lai)越衰弱(ruo),精神也(ye)越來(lai)越差了(le)(le),過(guo)不(bu)了(le)(le)多(duo)久就要(yao)隨(sui)你死(si)去(qu)了(le)(le)。如果(guo)死(si)后(hou)有知(zhi),那么(me)我(wo)們又能(neng)分離(li)多(duo)久呢?如果(guo)我(wo)死(si)后(hou)無(wu)知(zhi),那么(me)我(wo)也(ye)不(bu)能(neng)悲痛多(duo)少時間(jian)了(le)(le),而死(si)后(hou)不(bu)悲痛的(de)時間(jian)卻是無(wu)窮無(wu)盡的(de)。
你的兒子(zi)才十歲,我的兒子(zi)才五歲,年輕強(qiang)壯的尚不(bu)能(neng)保全(quan),像這么大的孩子(zi),又怎么能(neng)希(xi)望他們(men)成人立業呢?啊(a),悲痛(tong)啊(a),真是悲痛(tong)!
你去年(nian)來信說:“近(jin)來得(de)了軟腳病(bing),時常發作疼得(de)厲(li)害。”我說:“這種病(bing),江南人(ren)常常得(de)。”沒(mei)有當作值得(de)憂慮(lv)的事。唉,誰(shui)知道竟然會(hui)因此而(er)喪了命呢?還(huan)是由(you)于別的病(bing)而(er)導致這樣的不幸(xing)呢?
你的信是六月(yue)十(shi)七日(ri)(ri)寫(xie)的。東野(ye)說(shuo)你是六月(yue)二日(ri)(ri)死的,耿(geng)蘭(lan)報喪時(shi)沒(mei)有說(shuo)日(ri)(ri)期(qi)(qi)。大概是東野(ye)的使(shi)者不(bu)知道向你的家(jia)人(ren)問明日(ri)(ri)期(qi)(qi),而(er)耿(geng)蘭(lan)報喪竟不(bu)知道應(ying)(ying)該告訴日(ri)(ri)期(qi)(qi)?還(huan)是東野(ye)給我寫(xie)信時(shi),才(cai)去問使(shi)者,使(shi)者胡亂說(shuo)個日(ri)(ri)期(qi)(qi)應(ying)(ying)付呢(ni)?是這(zhe)樣呢(ni)?還(huan)是不(bu)是這(zhe)樣呢(ni)?
現在我(wo)派建中來祭奠你,安慰你的孩子(zi)和你的乳(ru)母。他們(men)有糧食能(neng)夠守(shou)喪到喪期(qi)終了(le),就等到喪期(qi)結束后再把他們(men)接來;如(ru)果(guo)不能(neng)守(shou)到喪期(qi)終了(le),我(wo)就馬上接來。剩下的奴婢,叫他們(men)一起守(shou)喪。如(ru)果(guo)我(wo)有能(neng)力遷葬(zang),最(zui)后一定把你安葬(zang)在祖墳旁,這樣以后,才算(suan)了(le)卻我(wo)的心愿。
唉,你(ni)(ni)(ni)患病我(wo)(wo)不(bu)(bu)知(zhi)道時間,你(ni)(ni)(ni)去世我(wo)(wo)不(bu)(bu)知(zhi)道日子,活(huo)著的(de)時候不(bu)(bu)能(neng)住在(zai)一起互(hu)相(xiang)照顧,死(si)(si)的(de)時候沒(mei)有(you)(you)撫尸痛哭,入(ru)殮時沒(mei)在(zai)棺(guan)前守靈,下(xia)棺(guan)入(ru)葬時又沒(mei)有(you)(you)親臨你(ni)(ni)(ni)的(de)墓(mu)穴。我(wo)(wo)的(de)行(xing)為辜負了神明,才(cai)使你(ni)(ni)(ni)這(zhe)么(me)早死(si)(si)去,我(wo)(wo)對上(shang)不(bu)(bu)孝,對下(xia)不(bu)(bu)慈,既不(bu)(bu)能(neng)與你(ni)(ni)(ni)相(xiang)互(hu)照顧著生活(huo),又不(bu)(bu)能(neng)和你(ni)(ni)(ni)一塊(kuai)死(si)(si)去。一個在(zai)天涯,一個在(zai)地角。你(ni)(ni)(ni)活(huo)著的(de)時候不(bu)(bu)能(neng)和我(wo)(wo)形影相(xiang)依,死(si)(si)后魂靈也不(bu)(bu)在(zai)我(wo)(wo)的(de)夢中顯(xian)現,這(zhe)都是我(wo)(wo)造成(cheng)的(de)災難,又能(neng)抱怨誰呢?天哪,我(wo)(wo)的(de)悲痛哪里(li)有(you)(you)盡頭呢?從(cong)今以后,我(wo)(wo)已(yi)經沒(mei)有(you)(you)心思奔忙在(zai)世上(shang)了!還(huan)是回到老家(jia)去置辦幾頃地,度過我(wo)(wo)的(de)余年(nian)。教養我(wo)(wo)的(de)兒(er)子和你(ni)(ni)(ni)的(de)兒(er)子,希望(wang)他們成(cheng)才(cai);撫養我(wo)(wo)的(de)女兒(er)和你(ni)(ni)(ni)的(de)女兒(er),等到她們出嫁,我(wo)(wo)的(de)心愿如此而已(yi)。
唉!話有說完(wan)的時(shi)候,而哀痛之(zhi)情卻不(bu)能終(zhong)止,你知道呢(ni)?還是不(bu)知道呢(ni)?悲哀啊!希(xi)望享用祭品吧!
《祭(ji)十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)文(wen)》寫(xie)于貞元十(shi)(shi)九年(按《文(wen)苑英華》說(shuo)是(shi)(shi)寫(xie)于五月(yue)二(er)(er)(er)(er)十(shi)(shi)六日,應是(shi)(shi)筆誤,因是(shi)(shi)年六月(yue)下旬十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)還(huan)寫(xie)過信),文(wen)章的(de)十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)是(shi)(shi)指韓(han)愈的(de)侄子韓(han)老(lao)成,“八仙”中著名(ming)的(de)韓(han)湘子即(ji)是(shi)(shi)老(lao)成之長子。韓(han)愈幼年喪(sang)父,靠兄嫂撫養成人(ren)。韓(han)愈與其侄十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)自幼相(xiang)守(shou),歷經(jing)患(huan)難(nan),感情特別(bie)深厚(hou)。但成年以后,韓(han)愈四(si)處(chu)飄泊,與十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)很少(shao)見面。正當韓(han)愈官運好轉,有可能與十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)相(xiang)聚(ju)的(de)時候,突(tu)然傳來十(shi)(shi)二(er)(er)(er)(er)郎(lang)去(qu)世的(de)噩耗。韓(han)愈尤為悲痛,寫(xie)下這篇祭(ji)文(wen)。
韓愈(yu)(768~824年),唐代文學家、哲學家。字退之,河南(nan)河陽(今河南(nan)孟(meng)州)人(ren)。自謂郡望昌黎(li)(li),世(shi)稱韓昌黎(li)(li)。貞元(yuan)八(ba)年(792年)進(jin)士。曾任(ren)國子(zi)博士、刑部侍郎(lang)等職,因(yin)諫阻憲宗(zong)奉(feng)迎(ying)佛(fo)骨被貶為潮州刺史。后(hou)官至吏部侍郎(lang)。卒謚“文”。倡導古文運動(dong),其散文被列為“唐宋八(ba)大家”之首,與柳宗(zong)元(yuan)并稱“韓柳”。其詩(shi)力求新奇(qi),有時(shi)流于險怪(guai),對(dui)宋詩(shi)影(ying)響頗(po)大。有《昌黎(li)(li)先生集》。
作者(zhe)(zhe)(zhe)把(ba)抒(shu)情與敘(xu)事(shi)結合在一(yi)起,聯系家(jia)庭、身世和(he)生活瑣事(shi),反復(fu)抒(shu)寫他對(dui)亡侄(zhi)的(de)無限哀(ai)(ai)痛之(zhi)情。同時,也飽含著自己凄楚的(de)宦海沉(chen)浮的(de)人(ren)生感(gan)慨。全文(wen)(wen)以(yi)向死者(zhe)(zhe)(zhe)訴(su)說的(de)口吻寫成,哀(ai)(ai)家(jia)族之(zhi)凋落,哀(ai)(ai)己身之(zhi)未老(lao)先衰,哀(ai)(ai)死者(zhe)(zhe)(zhe)之(zhi)早夭,疑天理疑神明,疑生死之(zhi)數,乃至(zhi)疑后嗣之(zhi)成立(li),極寫內心的(de)辛酸悲痛。文(wen)(wen)章語(yu)意反復(fu)而一(yi)氣(qi)貫注(zhu),最能體現在特定(ding)情景下散文(wen)(wen)的(de)優長,具有濃(nong)厚的(de)抒(shu)情色彩。
韓愈寫此文(wen)的(de)(de)目的(de)(de)不在于稱頌死(si)者(zhe)(zhe),而(er)(er)在于傾訴(su)自己(ji)的(de)(de)痛(tong)(tong)悼之情,寄托自己(ji)的(de)(de)哀思。這(zhe)(zhe)主要表現在三個方面:一是(shi)(shi)強調骨肉(rou)親(qin)情關(guan)系(xi)。作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)與老(lao)成(cheng),名為(wei)叔侄,情同手足,“兩(liang)世一身,形單(dan)影只”。老(lao)成(cheng)先逝(shi),子女幼(you)小,更顯得(de)家族凋零,振(zhen)興無(wu)望。這(zhe)(zhe)在注重門(men)庭家道的(de)(de)古代(dai),引(yin)起(qi)韓愈的(de)(de)切膚(fu)之痛(tong)(tong)是(shi)(shi)理所(suo)當(dang)然的(de)(de)。二(er)是(shi)(shi)突出老(lao)成(cheng)之死(si)實出意外。老(lao)成(cheng)比作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)年少而(er)(er)體強,卻“強者(zhe)(zhe)夭而(er)(er)病者(zhe)(zhe)全”;老(lao)成(cheng)得(de)的(de)(de)不過是(shi)(shi)一種(zhong)常(chang)見的(de)(de)軟腳病,作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)本(ben)來不以(yi)為(wei)意,毫無(wu)精神準備,因而(er)(er)對老(lao)成(cheng)的(de)(de)遽死(si)追悔莫及,意外的(de)(de)打擊(ji)使他極為(wei)悲(bei)痛(tong)(tong)。三是(shi)(shi)表達(da)作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)自身宦海沉(chen)浮之苦和對人生無(wu)常(chang)之感,并以(yi)此深化親(qin)情。
祭文全文共(gong)分四段(duan),第一(yi)段(duan)重(zhong)在(zai)敘述韓門(men)兩代,只有(you)“我”與侄(zhi)兒(er)兩人,所謂(wei)“兩世一(yi)身(shen),形單(dan)影只”,身(shen)世之戚苦,及對嫂嫂的(de)(de)(de)(de)(de)(de)深(shen)切感(gan)念;第二、三段(duan)重(zhong)在(zai)痛(tong)惜與侄(zhi)兒(er)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)暫(zan)別竟成(cheng)永別,及侄(zhi)兒(er)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)夭折;第四段(duan)是對侄(zhi)兒(er)病情(qing)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)推(tui)測(ce),沉痛(tong)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)自(zi)責(ze),后事的(de)(de)(de)(de)(de)(de)安排,及無處(chu)訴說、沒(mei)有(you)邊際的(de)(de)(de)(de)(de)(de)不(bu)可(ke)遏制的(de)(de)(de)(de)(de)(de)傷痛(tong)。文、情(qing)前后緊相(xiang)(xiang)呼(hu)應,渾然一(yi)體。結構(gou)精巧,層(ceng)層(ceng)推(tui)進,環環相(xiang)(xiang)扣,而又步步深(shen)入(ru),隨著敘述的(de)(de)(de)(de)(de)(de)展開(kai),作(zuo)者沉痛(tong)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)情(qing)感(gan)波濤,也一(yi)浪高似一(yi)浪。使人讀完(wan)全篇,不(bu)能不(bu)掩(yan)卷嘆息,為作(zuo)者因失(shi)相(xiang)(xiang)依(yi)為命的(de)(de)(de)(de)(de)(de)侄(zhi)兒(er)所遭(zao)受(shou)到的(de)(de)(de)(de)(de)(de)深(shen)切的(de)(de)(de)(de)(de)(de)精神悲(bei)痛(tong),潸然淚(lei)下,并(bing)得到一(yi)種美的(de)(de)(de)(de)(de)(de)享(xiang)受(shou)。
祭文(wen)開頭幾句,敘述(shu)了“我”聽到(dao)侄兒去世后,準(zhun)備祭墓的(de)(de)經過。接著轉入(ru)身世的(de)(de)敘述(shu)和悲嘆:“我”從(cong)小失(shi)去了父親,依靠(kao)著哥(ge)哥(ge)、嫂(sao)嫂(sao)的(de)(de)撫養,而哥(ge)哥(ge)又在(zai)(zai)中年歿于南(nan)方。年紀幼(you)小的(de)(de)“我”與(yu)你,在(zai)(zai)孤苦零丁(ding)中沒有一(yi)天不(bu)在(zai)(zai)一(yi)起。韓愈三歲喪父,十一(yi)歲前,韓愈隨(sui)兄韓會(hui)在(zai)(zai)京師。大歷十二(er)年(777年),韓會(hui)被貶為韶(shao)州(zhou)刺史,韓愈隨(sui)兄到(dao)韶(shao)州(zhou)(今廣東(dong)韶(shao)關)。韓愈回到(dao)故鄉后,適逢中原戰亂(luan),遂到(dao)江南(nan)宣(xuan)城避難,這就(jiu)是(shi)祭文(wen)中所說的(de)(de)“又與(yu)汝(ru)就(jiu)食江南(nan)”。
自“承先人后者”至“亦未(wei)知其言之(zhi)悲也”這一(yi)(yi)小段(duan),是寫得(de)很(hen)感(gan)人的(de)一(yi)(yi)段(duan)。字里行間,流露出(chu)形單影只的(de)凄苦之(zhi)情(qing)(qing),及對他的(de)嫂(sao)子的(de)無(wu)(wu)限感(gan)念。前面那一(yi)(yi)段(duan)鋪敘家(jia)世,為顛沛流離中(zhong)的(de)嫂(sao)嫂(sao)的(de)話(hua)“韓氏兩(liang)世,惟此而已”,增加了濃重(zhong)的(de)感(gan)傷(shang)(shang)之(zhi)情(qing)(qing),及無(wu)(wu)限的(de)分量,因為在封建社(she)會中(zhong),“不孝(xiao)有(you)三(san),無(wu)(wu)后為大”,可以說是天(tian)經(jing)地義(yi)的(de)事,通(tong)過(guo)嫂(sao)嫂(sao)的(de)兩(liang)句話(hua),把嫂(sao)嫂(sao)當時的(de)悲傷(shang)(shang)、期待、焦慮(lv)之(zhi)情(qing)(qing),活畫了出(chu)來,并使人感(gan)受到兩(liang)句話(hua)中(zhong)凝集著多(duo)么深厚的(de)感(gan)情(qing)(qing)力(li)量。
從“吾年十九(jiu)(jiu)”至段(duan)末,敘述了韓愈在十九(jiu)(jiu)歲以后至侄兒歿(mo)去之前(qian)的經過。
祭文第二段(duan)開頭幾句是倒敘(xu),敘(xu)述自(zi)己(ji)(ji)為什么愿(yuan)意(yi)離別(bie)形影相依(yi)的(de)侄(zhi)兒(er)的(de)原因。自(zi)“誠知(zhi)其如此(ci)”起,筆鋒一轉,直至段(duan)末,是韓愈為此(ci)而悲痛、失悔(hui),還(huan)有得到侄(zhi)兒(er)死去的(de)消息后,將(jiang)信(xin)將(jiang)疑的(de)復(fu)雜情(qing)緒(xu),以及為此(ci)而發出的(de)深摯的(de)慨嘆。寫得跌宕有致,情(qing)思深沉,感人至深。這一大段(duan)可(ke)分幾個層(ceng)次。第一個層(ceng)次著意(yi)在(zai)痛悔(hui)自(zi)己(ji)(ji)的(de)去取。接著痛悔(hui),又深入(ru)一層(ceng),回敘(xu)自(zi)己(ji)(ji)父兄(xiong)的(de)早死,和侄(zhi)兒(er)本(ben)來(lai)有可(ke)能(neng)多在(zai)一起呆些日(ri)子,共享天倫之(zhi)樂,卻失去了(le)這樣的(de)機會。
在這(zhe)一小段中,為了說明自己身體的(de)病弱,一連用了三個“而(er)(er)”字(zi),“而(er)(er)視(shi)茫(mang)茫(mang),而(er)(er)發蒼蒼,而(er)(er)齒牙動搖(yao)”,不僅加重了語氣,讀起來(lai)鏗鏘有力,而(er)(er)且反襯并強調了本段末提出(chu)的(de)問(wen)題,加強了作者的(de)失痛感。
接(jie)著思(si)緒又(you)深入一步(bu),以將信(xin)將疑的(de)(de)(de)(de)口氣描繪了自己內(nei)心(xin)(xin)感(gan)到的(de)(de)(de)(de)無窮的(de)(de)(de)(de)惶惑(huo)(huo):這(zhe)(zhe)不可能是真(zhen)的(de)(de)(de)(de),世間沒(mei)有這(zhe)(zhe)樣的(de)(de)(de)(de)道理!準(zhun)是傳的(de)(de)(de)(de)信(xin)不確切。可是東野的(de)(de)(de)(de)來(lai)信(xin)、耿蘭(奴仆名)的(de)(de)(de)(de)報告(gao)又(you)怎么(me)放在(zai)“我(wo)”的(de)(de)(de)(de)身邊呢?在(zai)這(zhe)(zhe)一段(duan)對(dui)于(yu)內(nei)心(xin)(xin)惶惑(huo)(huo)的(de)(de)(de)(de)敘述中,作者對(dui)侄兒之死所引起的(de)(de)(de)(de)情感(gan)的(de)(de)(de)(de)劇烈震蕩,不僅為結(jie)尾的(de)(de)(de)(de)天(tian)命無常(chang)的(de)(de)(de)(de)慨嘆(tan)加(jia)重了分(fen)量,而且為下段(duan)的(de)(de)(de)(de)痛悔準(zhun)備了心(xin)(xin)理條件,使下段(duan)的(de)(de)(de)(de)責備、失悔、哀惜、慨嘆(tan),語語仿佛從肺腑中沛然流出,使悲傷(shang)的(de)(de)(de)(de)情感(gan)逐步(bu)達到高潮。
自“汝去年書云”起,至文末(mo),包含幾個(ge)小段:一是用回敘的(de)(de)手(shou)法(fa),推測侄(zhi)兒得病的(de)(de)原因,及去世的(de)(de)日(ri)期;二(er)是對于侄(zhi)兒后事、家務的(de)(de)安排;三是表示自己“無意于人世”的(de)(de)沉(chen)痛的(de)(de)心(xin)跡;最后則是深切(qie)的(de)(de)寄哀。
在這(zhe)一小段中(zhong),作者通(tong)過對侄兒(er)的(de)生、病(bing)、死、葬料(liao)理不(bu)(bu)到的(de)沉痛自責,表現了失去侄兒(er)后的(de)痛惜之(zhi)情,哀(ai)思深摯,讀之(zhi)使人(ren)回(hui)腸蕩氣,不(bu)(bu)能不(bu)(bu)為之(zhi)悲(bei)戚不(bu)(bu)已。這(zhe)是這(zhe)篇(pian)祭文在情感力量上所達到的(de)又一高(gao)潮。
祭文(wen)接著述說了(le)在經(jing)過這次精(jing)神上(shang)(shang)的(de)(de)打擊之后,“我(wo)(wo)”已無(wu)意于留戀人間富貴,只求在伊、潁河(he)(皆在今河(he)南(nan)境內)旁買上(shang)(shang)幾頃地,把“我(wo)(wo)”的(de)(de)和(he)(he)你的(de)(de)兒(er)子養大,希望他們成人,把“我(wo)(wo)”的(de)(de)和(he)(he)“你”的(de)(de)女(nv)兒(er)養大,嫁出去,也(ye)就(jiu)(jiu)罷了(le)。通過對自(zi)己(ji)心灰意冷的(de)(de)描述,又進(jin)一(yi)步加(jia)(jia)深了(le)已有的(de)(de)哀痛(tong)(tong)。既屬(shu)敘事,又是抒情。以(yi)“言有窮而情不可終,汝其(qi)知(zhi)也(ye)邪(xie)?其(qi)不知(zhi)也(ye)邪(xie)”的(de)(de)問句為結束,更進(jin)一(yi)步擴(kuo)展和(he)(he)加(jia)(jia)深了(le)作(zuo)者的(de)(de)哀思。明知(zhi)死后無(wu)知(zhi),還要如此提問,就(jiu)(jiu)使作(zuo)者更加(jia)(jia)傷痛(tong)(tong)不已。
此(ci)文(wen)一反(fan)傳統祭(ji)文(wen)以鋪排(pai)郡望、藻飾官階、歷(li)敘生平、歌(ge)功頌德為(wei)主的(de)固定模式(shi),主要記家常瑣事(shi),表現(xian)自(zi)(zi)己與死者的(de)密(mi)切(qie)關系,抒寫難以抑止的(de)悲哀,表達(da)刻骨(gu)銘(ming)心的(de)骨(gu)肉親情。形(xing)式(shi)上則破駢為(wei)散,采用(yong)自(zi)(zi)由多變(bian)的(de)散體。這種自(zi)(zi)由化的(de)寫作(zuo)形(xing)式(shi),使作(zuo)者如同與死者對話,邊訴邊泣,吞吐嗚咽,交織(zhi)著(zhu)悔恨、悲痛、自(zi)(zi)責之情,因而具有震撼人心的(de)力量。
這篇祭(ji)文(wen)強烈的(de)(de)感情力量,能如此深刻地感染讀者(zhe)(zhe),也(ye)得力于作(zuo)者(zhe)(zhe)高超(chao)的(de)(de)語(yu)(yu)(yu)言(yan)(yan)文(wen)字技巧。它全(quan)用散(san)文(wen)句(ju)調(diao)和(he)平易曉暢的(de)(de)家(jia)常生活語(yu)(yu)(yu)言(yan)(yan),長(chang)長(chang)短短,錯錯落落,奇偶駢(pian)(pian)散(san),參差駢(pian)(pian)散(san),行于所當行,止于不(bu)得不(bu)止;疑問(wen)、感嘆、陳(chen)述等各種句(ju)式,反復、重疊、排比、呼告等多(duo)種修辭(ci)手(shou)法(fa),任意調(diao)遣,全(quan)依感情的(de)(de)需要。再(zai)加(jia)之作(zuo)者(zhe)(zhe)取與死(si)者(zhe)(zhe)促膝談心的(de)(de)形式,呼“汝”喚(huan)“你”,似乎死(si)者(zhe)(zhe)也(ye)能聽到“我”的(de)(de)聲音,顯(xian)得異(yi)常自然而真切。這樣全(quan)文(wen)就形成了一種行云流水般的(de)(de)語(yu)(yu)(yu)言(yan)(yan)氣勢和(he)令人如聞咳謦的(de)(de)感情氛圍。
作者(zhe)(zhe)(zhe)采用(yong)與死者(zhe)(zhe)(zhe)對(dui)話的方式,邊訴(su)邊泣,吞吐嗚咽,交織著悔(hui)恨、悲痛、自責等種種感情,似在生者(zhe)(zhe)(zhe)和死者(zhe)(zhe)(zhe)之間作無窮無盡的長談。如寫(xie)聞訃的情景,從(cong)“其(qi)(qi)信(xin)然邪”到“未可以(yi)為信(xin)也”,再(zai)到“其(qi)(qi)信(xin)然矣(yi)”,語句重疊,表(biao)現其(qi)(qi)驚(jing)疑無定的心理(li)狀(zhuang)態(tai)。末尾“汝病吾(wu)不知時,汝歿(mo)吾(wu)不知日”一(yi)段(duan),多用(yong)排句,情緒激(ji)宕,一(yi)氣(qi)呵成。這一(yi)切又都從(cong)肺腑中(zhong)流出(chu),因而具有(you)震撼人心的力量。
宋代費袞《梁溪漫志·卷(juan)六》:退(tui)之《祭(ji)十(shi)(shi)二郎文》一(yi)篇(pian),大率皆用(yong)助語。其最妙(miao)處(chu),自“其信然耶”以下,至(zhi)“幾何不從汝而死也”一(yi)段,僅三十(shi)(shi)句................變化不測。
明代茅坤《唐宋八(ba)大家文(wen)鈔》卷十六:通(tong)篇情意(yi)刺骨,無(wu)限凄切,祭文(wen)中千年(nian)絕(jue)調。
清代儲欣《唐宋十大家全集錄·昌黎(li)先生全集錄》:以痛苦為文章(zhang),有(you)(you)泣(qi)、有(you)(you)呼、有(you)(you)誦、有(you)(you)絮語、有(you)(you)放(fang)聲長(chang)號。此文而外,惟柳河東《太(tai)夫人墓表》同其(qi)慘制。
清代張伯(bo)行《唐宋八大家文(wen)鈔》卷(juan)三:昌黎曾為(wei)(wei)其嫂(sao)服(fu)三年(nian)喪,君子以(yi)為(wei)(wei)知禮。況韓氏兩(liang)世(shi)之(zhi)語,于心極不忘乎!固宜此篇(pian)之(zhi)情辭(ci)深切,動人凄側也。
清代何焯《義(yi)門讀書記》卷二(er)十三(san):杜拾遺志(zhi)其(qi)(qi)姑(gu)萬年縣君墓志(zhi)曰(yue):“銘(ming)而(er)不韻(yun),蓋(gai)情(qing)至無文(wen)。”公似用其(qi)(qi)例。“告汝十二(er)郎子之(zhi)靈”,舊注:“郎子”是當(dang)時語,雖不必存,亦不可(ke)不知也。“吾(wu)上有(you)三(san)兄(xiong)”,曰(yue)介、曰(yue)會,一(yi)人(ren)失(shi)其(qi)(qi)名。“吾(wu)年十九始來京城”,以(yi)后漸(jian)相離(li)。“請歸取其(qi)(qi)孥”,自是長別矣。
清代金圣嘆(tan)《才子必讀》卷十一:情(qing)辭(ci)痛側(ce),何必又(you)說?須要看其(qi)通篇,凡作無數文(wen)(wen)法,忽然煙波窗渺(miao),忽然山徑盤纖,論(lun)情(qing)事只是一直說話(hua),卻偏(pian)有許多文(wen)(wen)法者(zhe),由(you)其(qi)平(ping)日戛(jia)戛(jia)乎(hu)難,汨(mi)汨(mi)乎(hu)來,實自(zi)有其(qi)素也。
清(qing)代(dai)吳楚材、吳調侯《古(gu)文(wen)觀止》卷八:情之至者(zhe),自然(ran)流為(wei)至文(wen)。讀此等文(wen),須想其一面哭一面寫(xie),字字是血,字字是淚;未嘗有(you)意為(wei)文(wen),而文(wen)無不(bu)工。祭文(wen)中千(qian)年絕調。
清代沈(shen)德潛《唐宋(song)八大家(jia)文(wen)(wen)(wen)讀本(ben)》卷六:直(zhi)舉(ju)胸臆,情至(zhi)文(wen)(wen)(wen)生,是(shi)祭文(wen)(wen)(wen)變(bian)體,亦(yi)是(shi)祭文(wen)(wen)(wen)絕調。祭文(wen)(wen)(wen)誄詞,六朝(chao)以來(lai)無不用韻者,此以散體行之,故曰變(bian)體。
清代(dai)過洪《古文評注》卷三:想(xiang)提(ti)筆作此(ci)文,定自夾(jia)哭(ku)夾(jia)寫(xie)、乃是逐段連接(jie)語(yu),不是一(yi)氣貫注語(yu)。看其(qi)中幅,接(jie)連幾(ji)個“乎”字,一(yi)句作一(yi)頓,坳極后(hou)人,真(zhen)有如此(ci)一(yi)番(fan)恍(huang)惚猜疑(yi)光(guang)景。又接(jie)連幾(ji)個“矣”字,一(yi)句作一(yi)頓,坳極后(hou)人,又真(zhen)如此(ci)一(yi)番(fan)捶胸頓足光(guang)景。寫(xie)生前離合,是追敘處要哭(ku);寫(xie)死后(hou)慘切,是處置處要哭(ku)。至今猶疑(yi)滿紙血淚,不敢(gan)多讀。
清(qing)袁枚(mei)《隨園隨筆》卷二十(shi)五:古人作文(wen)(wen),摹仿痕跡未化,雖韓(han)柳未免。《祭(ji)十(shi)二郎文(wen)(wen)》“汝病吾(wu)不(bu)知時,汝死吾(wu)不(bu)知日(ri)”,用(yong)宇文(wen)(wen)護(hu)《與(yu)母(mu)書》“我寒不(bu)得汝衣(yi),我饑不(bu)得汝食”也。
清代陶元(yuan)藻《泊鷗山房集》卷于(yu)一(yi):《十二郎(lang)》言情,雖滔滔汨汨,暢所欲言,然淺面太(tai)直,剽而不(bu)留,于(yu)文章紀律已蕩然無(wu)存。
清(qing)代余誠《古文釋義》卷(juan)七(qi):自(zi)始至(zhi)(zhi)終,處處俱以自(zi)己伴(ban)講。寫叔侄(zhi)之(zhi)關切,無一語不從至(zhi)(zhi)性中流出,幾令人不能辨(bian),其是(shi)文是(shi)哭?是(shi)墨(mo)是(shi)血(xue)?而其波瀾之(zhi)縱(zong)橫變化,結構之(zhi)嚴謹(jin)渾(hun)成(cheng),亦(yi)屬千(qian)古絕調。
清代曾國藩《求闕齋讀書錄·韓(han)昌黎集》:述哀之(zhi)文,究以(yi)用韻為宜,韓(han)公如神龍萬變,無所不可,后人則不必效之(zhi)。
清代林紓《韓柳文(wen)研究(jiu)(jiu)法·韓文(wen)研究(jiu)(jiu)法》:至痛徹心,不能為辭,則變調為散體,飽述其哀;只用家常話,節節追維(wei),皆足痛苦(ku)。又(you)《柳文(wen)研究(jiu)(jiu)法》:子厚《祭弟宗(zong)直文(wen)》,不如昌黎《祭十二郎(lang)文(wen)》綿亙(gen)其哀音,然真摯處,乃不之遜。
近代錢基博(bo)《韓(han)愈(yu)志·韓(han)集搐讀(du)錄第六》:《祭十二郎文》,骨肉之痛(tong),急不暇修(xiu)飾,縱筆一揮(hui),而于噴(pen)薄處見雄肆(si),于嗚咽處見深懇(ken),提震轉(zhuan)折,邁(mai)往莫御,如云驅(qu)飆馳,又(you)如龍吟(yin)虎嘯,放聲長號(hao),而氣格(ge)自緊(jin)健。