成吉思汗時期,金(jin)(jin)在蒙古軍的迅猛打(da)擊下(xia)(xia),被迫(po)放棄中都(今(jin)北(bei)京(jing)),退守汴京(jing)(史稱“貞(zhen)祐南渡”)。1227年,成吉思汗在臨終前部(bu)署了(le)借宋(song)(song)道滅金(jin)(jin)的戰略(lve):“金(jin)(jin)精兵(bing)在潼(tong)關(guan),南據連山,北(bei)限大(da)河,難以(yi)遽破。若假(jia)道于宋(song)(song),宋(song)(song)、金(jin)(jin)世仇,必能許我,則下(xia)(xia)兵(bing)唐、鄧,直搗大(da)梁。金(jin)(jin)急,必征兵(bing)潼(tong)關(guan)。然(ran)以(yi)數萬之(zhi)眾,千里赴(fu)援,人(ren)馬疲弊,雖至弗能戰,破之(zhi)必矣(yi)。”
金軍在與強悍的(de)(de)蒙古軍交鋒中幾乎每仗皆(jie)敗(bai),不復祖先當(dang)年(nian)破遼滅宋(song)的(de)(de)雄(xiong)風。不過在1228年(nian)的(de)(de)大昌原之戰(zhan)中,金忠孝軍提控完顏(yan)陳(chen)和尚卻(que)以400騎兵大敗(bai)蒙古大將(jiang)赤老溫所率(lv)的(de)(de)8000之眾。
此仗的勝(sheng)利使陳和尚聲名遠播(bo),忠孝軍(jun)也因此成為(wei)抗蒙勁旅。但金(jin)與(yu)蒙古交戰近20年,僅僅取得了這一次大勝(sheng)仗,金(jin)軍(jun)主將完(wan)顏合達卻已傲慢不(bu)遜,他在(zai)遣返(fan)蒙古使者時說:“吾已備齊(qi)兵馬,汝等可來戰乎?”蒙古木亦堅(jian)汗窩闊臺(tai)聞聽此言,大為(wei)震(zhen)怒,誓(shi)報大昌原之仇。
1229年,窩闊臺親率大軍進攻山西,命大將史天澤(ze)攻打(da)衛(wei)州(zhou)。衛(wei)州(zhou)是汴京的(de)門戶,由(you)此(ci)過黃河(he)可直入汴京。衛(wei)州(zhou)若不保,汴京則(ze)危矣,因此(ci)能否(fou)固守衛(wei)州(zhou)直接關系到金朝的(de)生死存亡(wang)。
金哀宗完顏守緒命(ming)合達等(deng)率軍(jun)10萬火速馳援(yuan),先鋒(feng)陳和尚率3000忠孝軍(jun)出擊(ji)(ji),擊(ji)(ji)退(tui)了(le)蒙軍(jun),衛州(zhou)解圍,金都汴(bian)京(jing)也一(yi)度得以轉危為安。1230年,窩(wo)闊臺(tai)確(que)定了(le)滅金戰(zhan)略,由(you)其本人(ren)率中(zhong)路(lu)軍(jun),攻金的(de)河中(zhong)府,直下洛(luo)陽(yang),蒙將斡陳那顏率左路(lu)軍(jun)直下濟南,窩(wo)闊臺(tai)的(de)皇弟(di)拖(tuo)雷率右路(lu)軍(jun)由(you)寶雞南下,借道南宋(song)境內,沿漢(han)水(shui)出唐州(zhou),鄧州(zhou),次年春季全軍(jun)會師汴(bian)京(jing)。
同年九月(yue),蒙古三路(lu)大軍(jun)齊發,次年正月(yue),窩闊(kuo)臺(tai)軍(jun)占領鄭州,其(qi)前鋒部隊(dui)已抵達開封(feng)城下,金哀宗連(lian)忙讓(rang)正在與(yu)拖(tuo)雷軍(jun)作戰的合達部回師救(jiu)援。
在鄧州的完(wan)顏合達(da)聽說汴京危(wei)急,在1232年正月率所(suo)部騎兵二萬(wan)、步兵十(shi)三(san)萬(wan),合計(ji)十(shi)五萬(wan)大(da)軍(jun)(jun)北(bei)援(yuan)。蒙古拖雷只分兵三(san)千人跟從,專在金(jin)(jin)軍(jun)(jun)吃(chi)飯和(he)宿營(ying)時挑戰,弄得金(jin)(jin)軍(jun)(jun)不(bu)得休(xiu)息,疲憊不(bu)堪(kan)。當(dang)金(jin)(jin)軍(jun)(jun)走到鈞(jun)州(今河(he)(he)南禹州市)三(san)峰山(shan)時,所(suo)帶(dai)的糧(liang)食已于三(san)天前吃(chi)完(wan)。拖雷的三(san)萬(wan)兵馬以及河(he)(he)北(bei)降軍(jun)(jun)和(he)窩闊臺的大(da)軍(jun)(jun)均趕到三(san)峰山(shan)攔(lan)截(jie)。這(zhe)時天氣突變,降下大(da)雪,金(jin)(jin)軍(jun)(jun)“僵凍(dong)無人色(se),幾不(bu)能軍(jun)(jun)”,而來(lai)自(zi)北(bei)方的蒙古軍(jun)(jun)則習慣(guan)于在寒冷的氣候下作(zuo)戰。在對(dui)手已極(ji)為不(bu)利的情況(kuang)下,兩路蒙軍(jun)(jun)圍(wei)(wei)住(zhu)金(jin)(jin)軍(jun)(jun),輪流休(xiu)息攻殺,蒙古軍(jun)(jun)故意(yi)讓(rang)開一條通往(wang)鈞(jun)州的路,金(jin)(jin)軍(jun)(jun)倉(cang)皇逃命,蒙古軍(jun)(jun)緊緊追擊(ji),金(jin)(jin)軍(jun)(jun)突圍(wei)(wei),半途被蒙軍(jun)(jun)攔(lan)腰(yao)截(jie)斷,大(da)軍(jun)(jun)崩潰。
完顏合達、完顏陳(chen)(chen)和(he)尚率(lv)金軍(jun)(jun)殘部退至鈞州城(cheng)內,旋(xuan)即被蒙軍(jun)(jun)破(po)城(cheng),合達被殺(sha),陳(chen)(chen)和(he)尚不(bu)(bu)欲(yu)無名地死於亂軍(jun)(jun)中,親自來到敵營,卻不(bu)(bu)肯投降而被殺(sha)。移(yi)剌蒲(pu)阿向汴京逃奔,為蒙軍(jun)(jun)擒獲(huo),同樣不(bu)(bu)肯投降而被殺(sha)。金軍(jun)(jun)最後的主力在此役潰敗,損失驍將多員,「兵不(bu)(bu)復振」,亡國(guo)指日可待。
武(wu)仙(xian)成功逃脫(tuo),「遂(sui)走(zou)南(nan)陽(yang)留山,收(shou)潰軍得(de)十萬人,屯留山及威遠寨。立官府,聚糧食,修器(qi)仗,兵(bing)勢(shi)稍振。」其他(ta)敗(bai)(bai)兵(bing)跑到附近各地,如昌武(wu)軍、洛陽(yang)。武(wu)仙(xian)收(shou)羅三(san)峰山之戰的十萬敗(bai)(bai)兵(bing)屯扎(zha)在鄧(deng)州一帶,后(hou)來被南(nan)宋孟珙多次擊敗(bai)(bai),武(wu)仙(xian)本(ben)人「易服而遁」,孟珙「降其眾七萬人,獲甲兵(bing)無算。」
三峰山之戰(zhan)是(shi)蒙金戰(zhan)爭期(qi)間的(de)一(yi)場決(jue)定性的(de)戰(zhan)役,經(jing)此(ci)戰(zhan),金軍不僅精銳盡失,還損失了(le)完顏合達、移(yi)剌蒲(pu)阿兩位主帥和(he)完顏陳和(he)尚等主要(yao)的(de)將領,至此(ci),金已經(jing)是(shi)搖搖欲墜,離覆滅不遠了(le)。
與(yu)此同時,拖(tuo)(tuo)雷軍已進抵鄧州境(jing)內的(de)禹山,遭到了金將(jiang)合達(da)和(he)蒲阿等的(de)殊死(si)抵抗(kang)。拖(tuo)(tuo)雷留(liu)一部分(fen)蒙軍加(jia)以牽制,親率主(zhu)力直奔汴(bian)京(jing),合達(da)和(he)蒲阿奉命率軍15萬馳(chi)援(yuan)汴(bian)京(jing),在鈞州以南(nan)的(de)三(san)峰山遭到拖(tuo)(tuo)雷大(da)軍的(de)追擊,前面又遇到窩闊臺部的(de)阻(zu)截,頓時陷入蒙古(gu)軍的(de)重圍之(zhi)中(zhong)。
當時(shi)正值大雪(xue)天氣,金軍(jun)糧草用盡,人(ren)(ren)困馬(ma)乏,刀(dao)槍上又蒙雪(xue)結冰,戰斗力大減。蒙軍(jun)圍而不(bu)戰,輪番休整(zheng),而后(hou)有意讓開通往(wang)鈞州的一條路,等金軍(jun)從(cong)這條道北上突圍時(shi),突然發起致命一擊(ji),金軍(jun)頓時(shi)全(quan)線(xian)崩潰。15萬人(ren)(ren)馬(ma)幾乎全(quan)部被蒙古軍(jun)所(suo)殲(jian)滅(mie),蒲阿和陳(chen)和尚被蒙軍(jun)俘(fu)虜(lu),拒絕了蒙古人(ren)(ren)的勸降,不(bu)屈(qu)被殺(sha)。
合達率(lv)殘(can)部退入鈞州(zhou)城(cheng)(cheng)內,蒙軍圍城(cheng)(cheng),金(jin)軍寡不敵(di)眾,城(cheng)(cheng)旋繼被攻克,他力戰而(er)死。1232年三(san)月,蒙古軍攻克洛陽,進而(er)進逼汴(bian)京(jing),金(jin)哀(ai)宗棄城(cheng)(cheng)出逃,經歸德逃往蔡(cai)州(zhou)。而(er)此時,南(nan)宋已正式決(jue)定出兵助蒙古滅金(jin)。
1233年九月(yue)(yue),蒙(meng)軍(jun)進圍蔡(cai)州城(cheng)。十(shi)月(yue)(yue),南宋(song)以(yi)(yi)名將孟(meng)珙為主帥,率軍(jun)二萬(wan),運糧30萬(wan)石,履約(yue)與(yu)蒙(meng)古軍(jun)合攻(gong)蔡(cai)州,十(shi)一(yi)月(yue)(yue)宋(song)軍(jun)抵達蔡(cai)州城(cheng)南,孟(meng)珙與(yu)蒙(meng)將塔察兒約(yue)定了雙方的圍城(cheng)地界,約(yue)定互(hu)(hu)不侵犯(fan),同時相互(hu)(hu)配合攻(gong)城(cheng)。金軍(jun)頑強守城(cheng)三個月(yue)(yue),終因(yin)彈盡糧絕,難以(yi)(yi)支(zhi)撐。
1234年(nian)(nian)正月十(shi)日,蒙古(gu)軍(jun)(jun)攻破西城、宋軍(jun)(jun)破南門,金哀(ai)宗(zong)見(jian)大(da)勢已去,傳位于(yu)末(mo)(mo)帝(di)(di)完顏(yan)承麟后自縊身亡,殘余金軍(jun)(jun)或戰死(si),或自殺殉國(guo),無(wu)一(yi)投降,末(mo)(mo)帝(di)(di)承麟也被亂軍(jun)(jun)所殺(“末(mo)(mo)帝(di)(di)為亂兵所害,金亡。”)。金自1115年(nian)(nian)完顏(yan)阿骨打建國(guo)以來,歷(li)經119年(nian)(nian)的歷(li)史,至此終于(yu)滅亡。
此(ci)戰(zhan),是中國(guo)戰(zhan)爭史上(shang)追殲戰(zhan)的(de)典型(xing)戰(zhan)例,拖(tuo)雷采取跟蹤攻(gong)擾以牽制疲憊(bei)及(ji)圍(wei)三闕一(yi)的(de)戰(zhan)法,一(yi)舉全殲金(jin)軍精銳(rui),取得決戰(zhan)的(de)勝利(li)。
朔方善為干腹兵,豈肯掠地(di)還攻城?
北王戰罷馬首回,十年大軍不南行。
西域既定殺李(li)王,疾雷破柱(zhu)關中(zhong)驚。
鷙鳥匿(ni)形深(shen)且蟠,汴梁不悟空椎冰。
小關幸勝(sheng)未足多,舉朝刻日期中興。
都(dou)人盡喜識者懼,俄聞繞出西(xi)南(nan)路。
突騎一夜過散關,漢(han)江便著皮船渡。
襄陽有兵隔岸看,鄧(deng)州無人渾不顧(gu)。
縱(zong)入腹心將安歸?彼騎豈足當(dang)吾步(bu)!
脫兔一(yi)去(qu)不可及,卻兵洛澗苻堅誤(wu)。
日日鏖戰深且艱,我帥(shuai)益忙敵亦閑(xian)。
短兵(bing)相擊數百里,孤(gu)窮轉(zhuan)斗甲盡殷。
直向(xiang)虎(hu)穴探(tan)虎(hu)子,既入重地(di)寧肯(ken)還?
掃境盡至欲一賭,前后百(bai)匝相回環。
就中真人有天(tian)命,躍(yue)馬直(zhi)上三峰山(shan)。
黑風吹沙河水(shui)竭,六合乾坤(kun)一片雪。
萬(wan)里(li)投會卷土來,鐵水一池聲勢接。
丞相(xiang)舉鞭摔沾言(yan),大事已去吾死節。
彥章雖(sui)難敵五(wu)王,并命入(ru)敵身(shen)與決。
逆(ni)風生塹人自戰(zhan),冰滿(man)刀(dao)頭(tou)凍槍折。
一(yi)敗(bai)涂地真可哀,鈞臺變作(zuo)髑髏血。
二十萬(wan)人皆死(si)國,至今(jin)白骨(gu)生青苔。
壕塹已平不放箭,城門著炮猶自開。
大臣壅蔽骨(gu)肉(rou)疏,事急又送曹王來。
至(zhi)了不去(qu)誤國賊(zei),向(xiang)非汝南死(si)社稷。
欲為靖康不可得!
鈞州(zhou)陽(yang)翟縣南有山(shan)曰(yue)三(san)峰,昔(xi)我(wo)睿(rui)宗在邸,嘗統(tong)兵伐金,與其三(san)將(jiang)完顏(yan)(yan)合達、移剌蒲兀(wu)、完顏(yan)(yan)斜(xie)烈等(deng)鏖(ao)戰(zhan)山(shan)下。敗其軍三(san)十萬,而金亡矣(yi)。今百(bai)馀年,樵牧(mu)往往于沙礫中(zhong),得斷?遺鏃印章(zhang)之類。至(zhi)正五年嘉(jia)平(ping)第(di)二日,予自鄰城將(jiang)上京(jing)師,道出陽(yang)翟,夜宿中(zhong)書(shu)郎郭君彥通私館。感(gan)父老之言而作歌曰(yue):
落日(ri)慘淡黃(huang)云低(di),懸(xuan)崖古樹攢幽溪(xi)。三(san)峰山頭獨長嘯,立(li)馬四(si)顧風凄凄。溝邊老翁行傴僂,勸我(wo)停驂為(wei)君(jun)語。山前今日(ri)耕種場(chang),誰識當(dang)年戰爭苦。金(jin)原昔在貞佑間,邊塵四(si)起民雕殘。燕京既失汴京破,區(qu)區(qu)恃此為(wei)河(he)山。大元太子神且武,萬里長驅若風雨(yu)。鏖(ao)兵大雪(xue)三(san)將死(si),流血(xue)成河(he)骨成堵。朱鸞應瑞(rui)黃(huang)河(he)清,金(jin)將亡(wang),新鄉河(he)清,鼓(gu)山鳳出,應國朝開基之兆。圣人啟(qi)運乾坤寧。當(dang)時流離別鄉井,歸(gui)來白(bai)發(fa)歌承平。曠野天寒(han)霜簌簌,夜(ye)靜愁聞山鬼哭。至今壟上牧羊兒,猶向草根尋斷(duan)鏃。論(lun)功衛霍(huo)名先收,黃(huang)金(jin)鑄印(yin)身封侯(hou)。英雄半死(si)鋒鏑下,何人酹酒澆荒丘。
余比修國(guo)史,睹三(san)峰之(zhi)役,金(jin)師(shi)三(san)十五(wu)萬來拒戰(zhan),我師(shi)不敵,軍于(yu)山(shan)之(zhi)金(jin)溝。其軍數重圍三(san)峰,而(er)中夜大雪(xue),金(jin)人戈戟(ji)弓矢,凍纏莫能施。我師(shi)一鼓殲之(zhi),自(zi)是金(jin)人膽落,不復戰(zhan)矣。易之(zhi)作歌辭,豪健激昂,而(er)奕奕有思致,殆與三(san)峰長雄。置之(zhi)《樂(le)府鐃(nao)歌》間,揚厲(li)無前之(zhi)盛(sheng)績,良無愧也。晉寧張翥(zhu)題(ti)。