南宋時(shi)(shi)(shi),南安(an)(an)(an)太(tai)(tai)守(shou)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao),只(zhi)生(sheng)(sheng)(sheng)一(yi)女(nv)(nv),取名(ming)(ming)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang),年(nian)十六歲(sui),尚(shang)未許配。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)為(wei)(wei)(wei)(wei)了(le)(le)(le)(le)(le)使女(nv)(nv)兒(er)(er)成為(wei)(wei)(wei)(wei)知(zhi)書達理的(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)中楷模(mo),為(wei)(wei)(wei)(wei)她(ta)(ta)請了(le)(le)(le)(le)(le)位(wei)年(nian)將(jiang)六十的(de)(de)(de)(de)老(lao)(lao)秀才陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)。因(yin)陳(chen)(chen)(chen)講《詩(shi)經·關雎(ju)》,惹動(dong)(dong)了(le)(le)(le)(le)(le)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)的(de)(de)(de)(de)情(qing)思。伴讀的(de)(de)(de)(de)丫頭春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang),偶而(er)發(fa)現(xian)(xian)了(le)(le)(le)(le)(le)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)府(fu)后(hou)的(de)(de)(de)(de)花(hua)園(yuan)(yuan),并(bing)(bing)引(yin)領(ling)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)偷(tou)偷(tou)游(you)了(le)(le)(le)(le)(le)花(hua)園(yuan)(yuan)。久(jiu)困(kun)閨房(fang)(fang)的(de)(de)(de)(de)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang),在(zai)(zai)(zai)(zai)大(da)好(hao)春(chun)(chun)(chun)光的(de)(de)(de)(de)感(gan)召下,動(dong)(dong)了(le)(le)(le)(le)(le)傷(shang)春(chun)(chun)(chun)之(zhi)(zhi)(zhi)情(qing)。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)回(hui)房(fang)(fang)后(hou),忽做一(yi)夢(meng)(meng)。夢(meng)(meng)見(jian)一(yi)書生(sheng)(sheng)(sheng)手拿(na)(na)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)枝要(yao)她(ta)(ta)題(ti)詩(shi),后(hou)被(bei)(bei)(bei)那(nei)(nei)書生(sheng)(sheng)(sheng)抱到牡丹亭畔(pan),共成云雨(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)歡。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)醒來(lai)(lai)后(hou),懨懨思睡,第(di)二(er)天又(you)(you)去(qu)花(hua)園(yuan)(yuan),尋找夢(meng)(meng)境。失(shi)望之(zhi)(zhi)(zhi)下,相(xiang)(xiang)(xiang)思成病(bing),形(xing)容(rong)(rong)日漸(jian)消瘦下去(qu)。一(yi)日照(zhao)鏡子(zi),見(jian)自(zi)己一(yi)下瘦成那(nei)(nei)個樣(yang)子(zi),忙叫春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)拿(na)(na)來(lai)(lai)丹青、素絹,自(zi)畫(hua)(hua)春(chun)(chun)(chun)容(rong)(rong),并(bing)(bing)題(ti)詩(shi)一(yi)首于上(shang)。她(ta)(ta)又(you)(you)把夢(meng)(meng)境說(shuo)與春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang),并(bing)(bing)讓(rang)(rang)(rang)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)把那(nei)(nei)畫(hua)(hua)叫裱畫(hua)(hua)匠裱好(hao)。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)夫(fu)(fu)婦聽(ting)(ting)說(shuo)女(nv)(nv)兒(er)(er)病(bing)重(zhong),忙叫陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)用藥(yao),讓(rang)(rang)(rang)石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)來(lai)(lai)念經。但都不(bu)(bu)見(jian)效。中秋之(zhi)(zhi)(zhi)夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye),麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)夭(yao)逝。死(si)前(qian),囑(zhu)咐春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)把春(chun)(chun)(chun)容(rong)(rong)裝(zhuang)在(zai)(zai)(zai)(zai)紫檀木匣里(li)(li),藏于花(hua)園(yuan)(yuan)太(tai)(tai)湖山石下;又(you)(you)囑(zhu)母(mu)親把她(ta)(ta)葬(zang)(zang)在(zai)(zai)(zai)(zai)花(hua)園(yuan)(yuan)牡丹亭邊的(de)(de)(de)(de)梅(mei)(mei)樹之(zhi)(zhi)(zhi)下。這(zhe)時(shi)(shi)(shi),投(tou)降了(le)(le)(le)(le)(le)金國的(de)(de)(de)(de)賊(zei)王(wang)李(li)(li)全(quan)(quan),領(ling)兵圍淮(huai)(huai)、揚,朝廷升杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)為(wei)(wei)(wei)(wei)淮(huai)(huai)、揚安(an)(an)(an)撫(fu)史,立(li)(li)即(ji)動(dong)(dong)身。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)只(zhi)得匆(cong)匆(cong)埋葬(zang)(zang)了(le)(le)(le)(le)(le)女(nv)(nv)兒(er)(er),并(bing)(bing)造了(le)(le)(le)(le)(le)一(yi)座梅(mei)(mei)花(hua)庵(an)觀供奉(feng)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)神位(wei),又(you)(you)囑(zhu)托石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)和(he)陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)照(zhao)料。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)到了(le)(le)(le)(le)(le)揚州(zhou)不(bu)(bu)久(jiu),李(li)(li)全(quan)(quan)即(ji)派(pai)兵包圍了(le)(le)(le)(le)(le)淮(huai)(huai)安(an)(an)(an)。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)原計劃帶夫(fu)(fu)人、春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)前(qian)往(wang)淮(huai)(huai)安(an)(an)(an),但因(yin)軍(jun)事(shi)(shi)危(wei)急,半(ban)路上(shang)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)讓(rang)(rang)(rang)夫(fu)(fu)人和(he)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)乘船回(hui)到了(le)(le)(le)(le)(le)臨(lin)(lin)安(an)(an)(an)。廣州(zhou)府(fu)秀才柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)夢(meng)(meng)梅(mei)(mei),原名(ming)(ming)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)春(chun)(chun)(chun)卿(qing),因(yin)夢(meng)(meng)見(jian)一(yi)花(hua)園(yuan)(yuan)中有(you)一(yi)女(nv)(nv)子(zi)立(li)(li)在(zai)(zai)(zai)(zai)梅(mei)(mei)樹下,說(shuo)她(ta)(ta)與他(ta)有(you)姻緣,才改名(ming)(ming)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)夢(meng)(meng)梅(mei)(mei)。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)夢(meng)(meng)梅(mei)(mei)去(qu)臨(lin)(lin)安(an)(an)(an)考(kao)試,得到了(le)(le)(le)(le)(le)進寶(bao)(bao)大(da)臣苗舜(shun)賓援助。走(zou)到南安(an)(an)(an)時(shi)(shi)(shi),柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)病(bing)宿(su)梅(mei)(mei)花(hua)庵(an)。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)病(bing)漸(jian)好(hao)時(shi)(shi)(shi),偶游(you)花(hua)園(yuan)(yuan),恰在(zai)(zai)(zai)(zai)太(tai)(tai)湖石邊拾到麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)的(de)(de)(de)(de)春(chun)(chun)(chun)容(rong)(rong)匣子(zi),回(hui)到書房(fang)(fang),把那(nei)(nei)春(chun)(chun)(chun)容(rong)(rong)掛(gua)在(zai)(zai)(zai)(zai)床頭前(qian),夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)燒香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)拜祝。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)在(zai)(zai)(zai)(zai)陰間里(li)(li)一(yi)呆三(san)年(nian),閻王(wang)發(fa)付鬼魂時(shi)(shi)(shi),查得麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)陽(yang)壽(shou)未盡,令(ling)其(qi)自(zi)己回(hui)家(jia)。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)鬼魂游(you)到梅(mei)(mei)花(hua)觀里(li)(li),恰遇柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)正對著(zhu)自(zi)己的(de)(de)(de)(de)真容(rong)(rong)拜求。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)大(da)受感(gan)動(dong)(dong),與柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)歡會,自(zi)稱是西鄰之(zhi)(zhi)(zhi)女(nv)(nv)。他(ta)們兩人的(de)(de)(de)(de)夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)說(shuo)笑(xiao)聲,驚動(dong)(dong)了(le)(le)(le)(le)(le)石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)。一(yi)天夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)里(li)(li),兩人正說(shuo)笑(xiao),被(bei)(bei)(bei)突(tu)然來(lai)(lai)的(de)(de)(de)(de)石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)沖散(san)。第(di)二(er)天夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)里(li)(li),麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)只(zhi)得向柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)說(shuo)出(chu)真情(qing),并(bing)(bing)求柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)三(san)天之(zhi)(zhi)(zhi)間挖墳開棺。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)只(zhi)好(hao)把實情(qing)告訴了(le)(le)(le)(le)(le)石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu),并(bing)(bing)求她(ta)(ta)幫助。第(di)二(er)天,他(ta)們挖墳開棺,使麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)還(huan)魂。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)夢(meng)(meng)梅(mei)(mei)與杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)怕事(shi)(shi)情(qing)被(bei)(bei)(bei)發(fa)覺,當夜(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)(ye)雇船,與石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)一(yi)起去(qu)了(le)(le)(le)(le)(le)臨(lin)(lin)安(an)(an)(an)。后(hou)陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)發(fa)現(xian)(xian)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)墳被(bei)(bei)(bei)盜,并(bing)(bing)不(bu)(bu)見(jian)了(le)(le)(le)(le)(le)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)和(he)石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu),懷(huai)疑他(ta)倆(lia)合謀(mou)而(er)為(wei)(wei)(wei)(wei),忙去(qu)揚州(zhou)告訴杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)安(an)(an)(an)撫(fu)。陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)還(huan)沒到淮(huai)(huai)安(an)(an)(an),就被(bei)(bei)(bei)叛軍(jun)抓住,李(li)(li)全(quan)(quan)聽(ting)(ting)說(shuo)陳(chen)(chen)(chen)是杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)的(de)(de)(de)(de)家(jia)塾老(lao)(lao)師(shi),又(you)(you)得知(zhi)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)還(huan)有(you)夫(fu)(fu)人和(he)婢女(nv)(nv)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang),就聽(ting)(ting)從了(le)(le)(le)(le)(le)妻(qi)子(zi)的(de)(de)(de)(de)計策,謊說(shuo)已(yi)殺了(le)(le)(le)(le)(le)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)夫(fu)(fu)人和(he)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang),然后(hou)放(fang)了(le)(le)(le)(le)(le)陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)。陳(chen)(chen)(chen)到淮(huai)(huai)安(an)(an)(an)見(jian)了(le)(le)(le)(le)(le)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du),即(ji)把小(xiao)姐墳被(bei)(bei)(bei)盜、老(lao)(lao)夫(fu)(fu)人和(he)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)被(bei)(bei)(bei)殺的(de)(de)(de)(de)事(shi)(shi)稟知(zhi)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao),杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)聽(ting)(ting)后(hou)大(da)慟。后(hou)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)忍(ren)痛修書兩封(feng),讓(rang)(rang)(rang)陳(chen)(chen)(chen)送(song)給李(li)(li)全(quan)(quan)和(he)李(li)(li)的(de)(de)(de)(de)妻(qi)子(zi),封(feng)官許錢,招降了(le)(le)(le)(le)(le)李(li)(li)全(quan)(quan),淮(huai)(huai)安(an)(an)(an)轉危(wei)為(wei)(wei)(wei)(wei)安(an)(an)(an)。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)他(ta)們到臨(lin)(lin)安(an)(an)(an),在(zai)(zai)(zai)(zai)錢塘江邊住下,等柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)知(zhi)道(dao)(dao)(dao)考(kao)試時(shi)(shi)(shi),考(kao)試時(shi)(shi)(shi)間已(yi)過,多(duo)虧(kui)了(le)(le)(le)(le)(le)主考(kao)官是苗舜(shun)賓,才得以補考(kao)。這(zhe)時(shi)(shi)(shi),因(yin)淮(huai)(huai)、揚兵事(shi)(shi),朝廷延期(qi)放(fang)榜(bang)。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)讓(rang)(rang)(rang)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)先去(qu)揚州(zhou)看望她(ta)(ta)父母(mu)。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)走(zou)后(hou)不(bu)(bu)久(jiu),來(lai)(lai)臨(lin)(lin)安(an)(an)(an)的(de)(de)(de)(de)老(lao)(lao)夫(fu)(fu)人和(he)春(chun)(chun)(chun)香(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)因(yin)天晚找宿(su)處與麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)、石道(dao)(dao)(dao)姑(gu)(gu)(gu)(gu)相(xiang)(xiang)(xiang)遇。柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)到了(le)(le)(le)(le)(le)揚州(zhou),聽(ting)(ting)說(shuo)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)在(zai)(zai)(zai)(zai)淮(huai)(huai)安(an)(an)(an),又(you)(you)去(qu)淮(huai)(huai)安(an)(an)(an)見(jian)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao),杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)以為(wei)(wei)(wei)(wei)女(nv)(nv)兒(er)(er)已(yi)死(si),何以有(you)女(nv)(nv)婿(xu)?便擬定(ding)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)假冒之(zhi)(zhi)(zhi)罪,令(ling)人拿(na)(na)下押往(wang)臨(lin)(lin)安(an)(an)(an)候審。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)回(hui)到臨(lin)(lin)安(an)(an)(an),因(yin)軍(jun)功升為(wei)(wei)(wei)(wei)宰相(xiang)(xiang)(xiang),陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)為(wei)(wei)(wei)(wei)黃門奏事(shi)(shi)官。這(zhe)時(shi)(shi)(shi)發(fa)榜(bang),柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)中了(le)(le)(le)(le)(le)狀元,可到處找柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)而(er)不(bu)(bu)得。原來(lai)(lai)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)正被(bei)(bei)(bei)杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)吊打,因(yin)為(wei)(wei)(wei)(wei)在(zai)(zai)(zai)(zai)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)身上(shang)搜出(chu)了(le)(le)(le)(le)(le)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)的(de)(de)(de)(de)春(chun)(chun)(chun)容(rong)(rong),杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)認定(ding)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)是盜墓賊(zei)。苗舜(shun)賓聽(ting)(ting)說(shuo)后(hou),趕到杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)府(fu),救下了(le)(le)(le)(le)(le)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)。陳(chen)(chen)(chen)最(zui)良(liang)(liang)(liang)來(lai)(lai)到,說(shuo)小(xiao)姐確實復(fu)活了(le)(le)(le)(le)(le),柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)就是女(nv)(nv)婿(xu)。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)認為(wei)(wei)(wei)(wei)是鬼妖(yao)之(zhi)(zhi)(zhi)事(shi)(shi),要(yao)奏明皇(huang)上(shang),滅除此事(shi)(shi)。陳(chen)(chen)(chen)即(ji)奏告皇(huang)上(shang),皇(huang)上(shang)要(yao)宰相(xiang)(xiang)(xiang)、小(xiao)姐、柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)、老(lao)(lao)夫(fu)(fu)人都前(qian)來(lai)(lai)作證。金鑾殿里(li)(li),眾(zhong)人齊到,皇(huang)上(shang)用鏡子(zi)照(zhao)看有(you)無(wu)影子(zi),斷定(ding)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)確是活人。杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao)硬說(shuo)麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)、老(lao)(lao)夫(fu)(fu)人都是鬼魂變的(de)(de)(de)(de),后(hou)經皇(huang)上(shang)裁(cai)決讓(rang)(rang)(rang)他(ta)們父女(nv)(nv)、夫(fu)(fu)妻(qi)相(xiang)(xiang)(xiang)認。麗(li)(li)(li)(li)(li)娘(niang)(niang)(niang)(niang)又(you)(you)勸(quan)柳(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)生(sheng)(sheng)(sheng)拜認了(le)(le)(le)(le)(le)岳父杜(du)(du)(du)(du)(du)(du)寶(bao)(bao),全(quan)(quan)家(jia)大(da)團圓。
該劇目有《六十種曲(qu)》本和人(ren)民文學出版社1963年排印的徐朔方校(xiao)注本。