長孫無忌(?—659年),字輔機,河南洛陽人(ren),鮮(xian)卑族。唐朝初期宰相、外戚,隋(sui)朝右驍(xiao)衛將軍長孫晟(sheng)的兒(er)子,文德皇(huang)后同母(mu)兄,母(mu)為(wei)北齊樂安王高(gao)勱之女(nv)。
長(chang)(chang)(chang)孫(sun)(sun)無(wu)忌自(zi)幼被舅父高(gao)士廉撫(fu)養成人,與唐太(tai)宗(zong)(zong)是布衣之(zhi)交,后(hou)(hou)又結(jie)為(wei)姻親。唐高(gao)祖起兵(bing)后(hou)(hou),長(chang)(chang)(chang)孫(sun)(sun)無(wu)忌前往(wang)投奔(ben),并隨太(tai)宗(zong)(zong)征戰,成為(wei)其(qi)心腹謀臣(chen),后(hou)(hou)參(can)與策劃玄武(wu)門(men)之(zhi)變(bian)。貞(zhen)觀年(nian)(nian)(nian)間(jian),長(chang)(chang)(chang)孫(sun)(sun)無(wu)忌歷(li)任左武(wu)候大將軍(jun)、吏部尚書(shu)(shu)(shu)、尚書(shu)(shu)(shu)右仆射、司(si)空、司(si)徒、侍中(zhong)(zhong)(zhong)、中(zhong)(zhong)(zhong)書(shu)(shu)(shu)令(ling),封趙國公,在(zai)凌煙閣功臣(chen)中(zhong)(zhong)(zhong)位(wei)列第(di)一。他(ta)在(zai)立儲之(zhi)爭時支持晉王李(li)治,太(tai)宗(zong)(zong)臨終前任命他(ta)為(wei)顧命大臣(chen),高(gao)宗(zong)(zong)李(li)治即位(wei)后(hou)(hou)授太(tai)尉、同中(zhong)(zhong)(zhong)書(shu)(shu)(shu)門(men)下三品。永徽年(nian)(nian)(nian)間(jian),長(chang)(chang)(chang)孫(sun)(sun)無(wu)忌在(zai)《貞(zhen)觀律》基(ji)礎上(shang)主持修訂(ding)《唐律疏議(yi)》,冤(yuan)殺吳王李(li)恪,后(hou)(hou)反對高(gao)宗(zong)(zong)立武(wu)則天為(wei)皇后(hou)(hou)。顯慶四年(nian)(nian)(nian)(659年(nian)(nian)(nian)),他(ta)被中(zhong)(zhong)(zhong)書(shu)(shu)(shu)令(ling)許(xu)敬宗(zong)(zong)誣(wu)陷,削爵流放黔州(今重慶市彭(peng)水縣),最終自(zi)縊而死。上(shang)元(yuan)元(yuan)年(nian)(nian)(nian),追(zhui)復(fu)官爵,陪葬(zang)于昭陵。
長(chang)孫無忌(ji)少(shao)年(nian)喪(sang)父,與(yu)母親、妹妹被異母兄長(chang)孫安(an)業趕(gan)出家(jia)門,由舅(jiu)舅(jiu)高(gao)士廉撫養長(chang)大(da)。他(ta)生性(xing)聰慧,勤(qin)奮好學,博通文(wen)史,而且頗有(you)計謀,與(yu)唐國公李淵(yuan)的次(ci)子(zi)李世民(min)關系(xi)甚好。高(gao)士廉見李世民(min)才華出眾,便(bian)將(jiang)甥(sheng)女嫁(jia)給他(ta),長(chang)孫無忌(ji)與(yu)李世民(min)成為郎(lang)舅(jiu)。
隋(sui)(sui)朝末年(nian),李(li)淵在晉陽起兵反隋(sui)(sui),攻入關中(zhong),建立唐(tang)(tang)朝,是為唐(tang)(tang)高(gao)祖(zu)。唐(tang)(tang)高(gao)祖(zu)渡河時,長(chang)孫無忌便到(dao)長(chang)春(chun)宮謁見,拜為渭北道行軍典(dian)簽,輔(fu)佐(zuo)秦王李(li)世(shi)民(min)(min)。此后,長(chang)孫無忌追隨李(li)世(shi)民(min)(min)東(dong)征西討,累遷比部郎中(zhong),封上黨(dang)縣公,成(cheng)為李(li)世(shi)民(min)(min)的天策(ce)府(fu)重要(yao)成(cheng)員。
唐朝統一(yi)過程中,李(li)(li)(li)世(shi)民(min)功勛卓著,威脅到李(li)(li)(li)建(jian)成(cheng)(cheng)的(de)(de)太子地(di)位,引起(qi)李(li)(li)(li)建(jian)成(cheng)(cheng)不(bu)安。李(li)(li)(li)建(jian)成(cheng)(cheng)勾結齊王(wang)李(li)(li)(li)元(yuan)吉(ji),數次加害李(li)(li)(li)世(shi)民(min),李(li)(li)(li)世(shi)民(min)的(de)(de)幕僚都(dou)非常憂懼。房玄齡對長(chang)(chang)孫無忌(ji)道(dao):“如今兩方已經結怨,一(yi)旦禍(huo)患(huan)暗發,不(bu)只(zhi)是(shi)秦王(wang)府難以(yi)收拾,便是(shi)國家存(cun)亡都(dou)成(cheng)(cheng)問(wen)題(ti)。不(bu)如勸說(shuo)秦王(wang)行周(zhou)公之舉,安定家國。”長(chang)(chang)孫無忌(ji)道(dao):“我(wo)(wo)早就有這(zhe)想法了,只(zhi)是(shi)一(yi)直不(bu)敢說(shuo),你的(de)(de)話正和我(wo)(wo)的(de)(de)心意(yi)。”于是(shi),長(chang)(chang)孫無忌(ji)與房玄齡、杜(du)如晦一(yi)同勸說(shuo)李(li)(li)(li)世(shi)民(min)先(xian)發制人(ren),誅殺李(li)(li)(li)建(jian)成(cheng)(cheng)與李(li)(li)(li)元(yuan)吉(ji)。
武德(de)九年(626年),李(li)(li)(li)建(jian)成向(xiang)李(li)(li)(li)淵進讒(chan),將房玄(xuan)齡、杜如(ru)晦逐(zhu)出秦(qin)王(wang)(wang)(wang)府,李(li)(li)(li)世民(min)的心腹幕僚只剩長孫(sun)無忌(ji)。長孫(sun)無忌(ji)堅決支持房玄(xuan)齡政變(bian)的動議,與(yu)舅(jiu)父高士廉和(he)秦(qin)王(wang)(wang)(wang)府部將侯君(jun)集、尉遲敬德(de)等人日夜勸說李(li)(li)(li)世民(min),讓他誅殺(sha)(sha)太子與(yu)齊王(wang)(wang)(wang)。李(li)(li)(li)世民(min)仍(reng)猶豫不(bu)決。這時,李(li)(li)(li)建(jian)成以反(fan)擊(ji)突厥侵(qin)犯(fan)為名,推薦李(li)(li)(li)元吉督軍北征,又(you)抽調(diao)秦(qin)王(wang)(wang)(wang)府精兵(bing)猛將,并計劃(hua)在(zai)餞行時伏(fu)殺(sha)(sha)李(li)(li)(li)世民(min)。李(li)(li)(li)世民(min)得知,遂決定發動兵(bing)變(bian),命長孫(sun)無忌(ji)將房玄(xuan)齡、杜如(ru)晦秘密召回,一(yi)同謀劃(hua)。
同年六月,李(li)世(shi)民(min)(min)(min)率(lv)長(chang)(chang)(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)、尉遲敬德、侯君集(ji)、張公謹、劉師立(li)、公孫(sun)武(wu)(wu)達、獨孤彥(yan)云(yun)、杜君綽(chuo)、鄭仁泰、李(li)孟嘗等人埋(mai)伏在玄武(wu)(wu)門,成(cheng)功誅殺太(tai)(tai)子李(li)建成(cheng)、齊王李(li)元(yuan)吉。不久(jiu),唐(tang)(tang)高祖冊立(li)李(li)世(shi)民(min)(min)(min)為(wei)皇太(tai)(tai)子,任(ren)命(ming)長(chang)(chang)(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)為(wei)太(tai)(tai)子左庶(shu)子。八(ba)月,李(li)世(shi)民(min)(min)(min)即位(wei),是(shi)為(wei)唐(tang)(tang)太(tai)(tai)宗(zong),冊封妻子長(chang)(chang)(chang)孫(sun)氏為(wei)皇后(hou),以長(chang)(chang)(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)為(wei)左武(wu)(wu)侯大將軍(jun)。后(hou)來,羅藝在幽州反叛,長(chang)(chang)(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)擔任(ren)行軍(jun)總管,征討羅藝。
貞觀元年(nian)(627年(nian)),長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji)改任(ren)(ren)(ren)吏部尚書,并被定(ding)為(wei)功臣(chen)(chen)第一(yi),進封齊國(guo)公,食實封一(yi)千三百(bai)戶。他既是勛臣(chen)(chen),又(you)是國(guo)戚,深受太(tai)(tai)(tai)宗(zong)(zong)禮遇(yu),能夠出入(ru)太(tai)(tai)(tai)宗(zong)(zong)臥室。同(tong)年(nian)七月(yue),唐(tang)太(tai)(tai)(tai)宗(zong)(zong)又(you)拜長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji)為(wei)尚書右(you)仆射。當時,有(you)人進密表(biao)勸諫(jian),認(ren)為(wei)長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji)權寵過盛(sheng)。唐(tang)太(tai)(tai)(tai)宗(zong)(zong)將密表(biao)出示(shi)給(gei)長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji),以(yi)表(biao)明君臣(chen)(chen)無(wu)(wu)猜(cai),又(you)召集群臣(chen)(chen),表(biao)示(shi)對無(wu)(wu)忌(ji)的(de)信任(ren)(ren)(ren)。但長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji)擔心富貴至極會帶來災禍(huo),一(yi)再懇請辭去相位,長(chang)孫(sun)(sun)皇后也為(wei)之(zhi)極力勸說。唐(tang)太(tai)(tai)(tai)宗(zong)(zong)無(wu)(wu)奈,只得改任(ren)(ren)(ren)長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌(ji)為(wei)開府儀同(tong)三司。
貞觀七年(nian)(633年(nian)),唐太宗(zong)(zong)冊拜長孫(sun)(sun)無忌為司空。長孫(sun)(sun)無忌上表推辭(ci)(ci),被駁回后,又通過高士廉再次(ci)提出請求,認為以(yi)外戚擔(dan)任三公,會招致“圣主私親”的(de)非議。唐太宗(zong)(zong)仍(reng)舊不許,表示授官是以(yi)才德為標(biao)準。長孫(sun)(sun)無忌又親自(zi)上表辭(ci)(ci)讓(rang),唐太宗(zong)(zong)批復道(dao):“我(wo)(wo)為秦王時(shi),你(ni)就是我(wo)(wo)的(de)得力心(xin)腹,在你(ni)的(de)輔佐(zuo)下,我(wo)(wo)才得以(yi)廓清宇內,君臨天下。以(yi)你(ni)的(de)功績、才干、聲望(wang),完全能勝任三公之(zhi)職,你(ni)就不要再推辭(ci)(ci)了。”他特意撰寫一篇《威鳳賦(fu)》,賞賜(si)給長孫(sun)(sun)無忌,追思自(zi)己(ji)創業(ye)之(zhi)艱(jian)與無忌的(de)佐(zuo)命之(zhi)功。
貞(zhen)觀(guan)十一年(nian)(637年(nian)),唐(tang)(tang)太宗(zong)封(feng)長(chang)孫(sun)無忌(ji)(ji)、房玄(xuan)齡等(deng)十四位(wei)功臣為世(shi)襲刺史。長(chang)孫(sun)無忌(ji)(ji)被(bei)封(feng)為趙州(zhou)刺史,改(gai)封(feng)趙國(guo)公。他認(ren)為實行分封(feng)有(you)害無益,便上(shang)表(biao)反(fan)對,并道:“臣等(deng)披荊斬棘的(de)侍奉陛下,如今四海一統,陛下卻讓(rang)我們世(shi)代治理外(wai)地州(zhou)郡,這(zhe)跟(gen)流放有(you)何不同?”唐(tang)(tang)太宗(zong)嘆道:“分封(feng)功臣,是要(yao)讓(rang)你們的(de)后(hou)代世(shi)代捍衛王室。你們卻把我這(zhe)山河般(ban)莊重的(de)誓言看得淡薄,反(fan)而(er)心(xin)有(you)怨言,我又怎能(neng)勉(mian)強諸位(wei)到封(feng)地去。”分封(feng)之事因此(ci)作(zuo)罷。貞(zhen)觀(guan)十六年(nian)(642年(nian)),長(chang)孫(sun)無忌(ji)(ji)進拜司(si)徒。
貞觀十七(qi)年(643年),唐太(tai)(tai)宗(zong)將二(er)十四(si)位功臣的畫像(xiang)掛入凌煙(yan)閣,長孫無(wu)忌(ji)則位列第一。同年四(si)月(yue),唐太(tai)(tai)宗(zong)命長孫無(wu)忌(ji)與房(fang)玄齡、蕭瑀(yu)、李勣,會合大理(li)寺、中書省、門下省,一同審訊太(tai)(tai)子李承(cheng)乾謀反案。不久,唐太(tai)(tai)宗(zong)改立晉王李治為(wei)(wei)皇太(tai)(tai)子,任(ren)命長孫無(wu)忌(ji)為(wei)(wei)太(tai)(tai)子太(tai)(tai)師。
貞觀十(shi)九年(645年),唐太宗(zong)東征(zheng)高句(ju)麗(li)。長孫(sun)(sun)無忌與岑文本、楊師(shi)道一同隨(sui)軍(jun)出征(zheng),并代理(li)侍(shi)中(zhong)之職。在圍攻安市(shi)城的(de)戰役(yi)中(zhong),長孫(sun)(sun)無忌率一萬(wan)一千精(jing)兵埋(mai)伏(fu)在山(shan)北峽谷中(zhong),作(zuo)為(wei)奇兵沖(chong)擊敵后,并拆毀所有橋梁(liang),斷絕(jue)高句(ju)麗(li)援軍(jun)歸路,迫降敵軍(jun)主帥高延(yan)壽、高惠(hui)真(zhen)。
貞觀二十(shi)年(646年),太師(shi)長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌與(yu)太傅房玄齡、太保(bao)蕭瑀一同(tong)辭去三(san)師(shi)官職。貞觀二十(shi)一年(647年),長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌遙領(ling)揚州大都督。貞觀二十(shi)二年(648年),中(zhong)書(shu)令馬(ma)周病逝。唐(tang)太宗任命長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)(wu)忌為(wei)檢校(xiao)中(zhong)書(shu)令,并主持尚(shang)書(shu)省、門下省事務。
貞觀二十三(san)(san)年(nian)(649年(nian)),唐(tang)太宗(zong)(zong)病逝于行宮翠(cui)微(wei)宮,遺命長孫(sun)(sun)無(wu)忌與(yu)褚遂良(liang)輔(fu)政。太子(zi)李治(zhi)悲痛欲絕,抱(bao)著長孫(sun)(sun)無(wu)忌的脖子(zi)痛哭。長孫(sun)(sun)無(wu)忌請李治(zhi)處理政事以安內外,李治(zhi)仍(reng)(reng)哀哭不止。無(wu)忌道:“陛下(xia)將宗(zong)(zong)廟社(she)稷交付殿下(xia),您怎能只(zhi)知哭泣?”他秘不發喪,并讓李治(zhi)迅速趕回長安。六月,太子(zi)李治(zhi)繼位,是(shi)為唐(tang)高宗(zong)(zong)。長孫(sun)(sun)無(wu)忌進拜(bai)太尉、同(tong)中(zhong)書(shu)門下(xia)三(san)(san)品,仍(reng)(reng)兼任揚州都督,主持朝政。當(dang)時,長孫(sun)(sun)無(wu)忌以元舅的身份輔(fu)政,每有(you)進言,唐(tang)高宗(zong)(zong)都優(you)先采(cai)納。曾(ceng)有(you)洛陽百姓李弘泰誣告長孫(sun)(sun)無(wu)忌謀反,高宗(zong)(zong)立即(ji)下(xia)令將其處斬。
永徽四年(nian)(653年(nian)),唐(tang)高宗(zong)命長孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)審理房(fang)遺(yi)愛謀反案(an)。吳(wu)王李恪名望素高,拜司(si)空,因(yin)為儲位之爭與長孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)有舊(jiu)怨。長孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)欲借(jie)機誅殺李恪,以絕眾望,便誣稱李恪也參與謀反。二月,房(fang)遺(yi)愛等人(ren)被(bei)處(chu)斬。李恪也被(bei)賜死,死前大罵:“長孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)竊弄威權,陷害良(liang)善(shan),祖宗(zong)有靈,必讓其(qi)宗(zong)族覆滅。”江夏王李道宗(zong)、駙馬都尉執失思力因(yin)與長孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)不和,也被(bei)流(liu)放嶺南。
永徽五年(654年),唐高宗欲(yu)廢黜(chu)王(wang)皇(huang)(huang)后(hou)(hou)(hou),立武昭(zhao)儀(yi)(武則(ze)天(tian)(tian))為皇(huang)(huang)后(hou)(hou)(hou)。他擔(dan)心(xin)大(da)(da)臣不從,便與武則(ze)天(tian)(tian)到長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)(wu)忌(ji)家中飲宴(yan),賞賜(si)金(jin)寶繒錦十(shi)車,又(you)任命無(wu)(wu)(wu)忌(ji)的(de)三(san)個庶子為朝(chao)散大(da)(da)夫,并以皇(huang)(huang)后(hou)(hou)(hou)無(wu)(wu)(wu)子來暗示(shi)無(wu)(wu)(wu)忌(ji)。長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)(wu)忌(ji)卻假裝不明白高宗的(de)意思,顧左右而言他。高宗怏怏而歸。后(hou)(hou)(hou)來,武則(ze)天(tian)(tian)的(de)母親楊氏多(duo)次到長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)(wu)忌(ji)家中請求,禮(li)部尚書許敬宗也加以勸說,但都被無(wu)(wu)(wu)忌(ji)正色(se)拒絕。
永(yong)徽(hui)六年(655年),唐高(gao)宗決定廢后(hou),召長孫(sun)無(wu)忌、李勣、于志寧、褚遂良(liang)入內(nei)殿商(shang)議。李勣稱(cheng)病未(wei)(wei)去,于志寧噤不敢言,褚遂良(liang)則(ze)激烈反對。長孫(sun)無(wu)忌雖未(wei)(wei)明言反對,但卻在一(yi)定程度上支(zhi)持褚遂良(liang)。但唐高(gao)宗最終還是將王(wang)皇后(hou)廢為(wei)庶人,改立武(wu)則(ze)天為(wei)皇后(hou)。武(wu)則(ze)天因長孫(sun)無(wu)忌接受賞賜卻不肯支(zhi)持自己,對他(ta)懷恨在心。
顯慶(qing)四年(659年),許(xu)敬(jing)宗指使人向高(gao)宗呈奏密(mi)章(zhang),稱監察御史李巢勾結長(chang)孫(sun)無(wu)忌,圖謀造反(fan)(fan)。唐(tang)高(gao)宗便命(ming)許(xu)敬(jing)宗與(yu)侍(shi)中辛(xin)茂將一(yi)同(tong)(tong)審查。許(xu)敬(jing)宗奏道(dao):“長(chang)孫(sun)無(wu)忌謀反(fan)(fan)已露苗頭,我擔心(xin)他(ta)知(zhi)道(dao)事情暴(bao)露,會采取緊(jin)急(ji)措施,號召同(tong)(tong)黨,必(bi)成大(da)患。希(xi)望陛下(xia)能果(guo)斷處理,盡(jin)快拘(ju)捕。”唐(tang)高(gao)宗哭道(dao):“我怎忍心(xin)給舅舅判(pan)罪,后代史官會怎么看待(dai)我?”許(xu)敬(jing)宗舉漢文(wen)帝(di)殺舅父薄昭,天下(xia)以(yi)為(wei)明主(zhu)之(zhi)例(li),寬(kuan)慰高(gao)宗,又引“當斷不斷,反(fan)(fan)受其亂”的(de)古訓,催促其下(xia)決心(xin)。唐(tang)高(gao)宗也(ye)不與(yu)長(chang)孫(sun)無(wu)忌對質,便下(xia)詔削去(qu)他(ta)的(de)官職和封邑(yi),流徙(xi)黔州,并讓沿(yan)途州府發兵護送。長(chang)孫(sun)無(wu)忌的(de)兒子都被罷官除名,流放嶺南。
同(tong)年七月,唐高(gao)宗(zong)又讓李勣(ji)、許敬宗(zong)復審長孫(sun)無(wu)忌(ji)謀反案。許敬宗(zong)命中書舍人袁公瑜到黔州(zhou)(zhou)審訊無(wu)忌(ji)謀反罪狀。袁公瑜一到黔州(zhou)(zhou),便逼令(ling)長孫(sun)無(wu)忌(ji)自(zi)縊(yi)。長孫(sun)無(wu)忌(ji)死后,家產(chan)被(bei)抄沒,近支(zhi)親(qin)屬都被(bei)流放(fang)嶺(ling)南(nan)為奴婢。
上元元年(nian)(674年(nian)),唐(tang)高(gao)宗追(zhui)復長(chang)孫(sun)(sun)無(wu)忌(ji)官爵,命其孫(sun)(sun)長(chang)孫(sun)(sun)元翼承襲趙國公爵位,并(bing)將(jiang)他陪葬昭(zhao)陵。
《全(quan)唐詩(shi)》收錄其(qi)詩(shi)作(zuo)三(san)首:《新曲二首》、《灞橋(qiao)待李將軍(jun)》。《全(quan)唐詩(shi)續(xu)拾》則補錄四首:《儀鸞殿早秋侍(shi)(shi)宴(yan)應(ying)詔(zhao)(zhao)》、《春日(ri)侍(shi)(shi)宴(yan)望海應(ying)詔(zhao)(zhao)》、《奉和行經破(po)薛舉(ju)戰地應(ying)詔(zhao)(zhao)》、《侍(shi)(shi)宴(yan)延慶殿同賦別題得寒桂叢(cong)應(ying)詔(zhao)(zhao)》。
《全(quan)唐文(wen)》收(shou)錄(lu)其表(biao)文(wen)十四篇:《辭功(gong)臣襲封刺史表(biao)》、《賀河清表(biao)》、《請封禪表(biao)》、《進(jin)五經正義表(biao)》、《進(jin)律疏(shu)(shu)議表(biao)》、《謝(xie)敕秘書省(sheng)寫(xie)新翻經論奏》、《太宗皇帝(di)配天議》、《冕服(fu)(fu)議》、《先(xian)(xian)代帝(di)王及(ji)先(xian)(xian)圣(sheng)先(xian)(xian)師議》、《昊(hao)天上(shang)帝(di)及(ji)五帝(di)異同(tong)議》、《請廢白合從素服(fu)(fu)議》、《甥(sheng)舅服(fu)(fu)制議》、《庶母服(fu)(fu)制議》、《律疏(shu)(shu)議序》。
長孫無(wu)忌曾主持修定(ding)《唐(tang)律疏議(yi)》,奠定(ding)唐(tang)朝兩百多年的律法根本。
《唐律疏(shu)議》繼承魏晉南北朝以來(lai)的立(li)法成就(jiu),創造性的于律條之后(hou)附上注(zhu)疏(shu),使得“疏(shu)在律后(hou),律以疏(shu)存”,是中國法制(zhi)史(shi)上的立(li)法典范(fan)。它貫徹(che)“先(xian)存百(bai)姓”的指導思想及“安人寧國”的治國方針,使立(li)法寬平(ping),順乎歷史(shi)潮流,因(yin)而(er)促(cu)進了唐初封建經濟(ji)迅速恢(hui)復與發展,對后(hou)世立(li)法如《宋刑統(tong)》、《大明律》、《大清律例(li)》等都有深遠影響。
長孫無忌歷仕三(san)朝,做(zuo)宰(zai)相三(san)十多年,有(you)文武之才,為唐初有(you)名的政(zheng)治家。他身為貴戚,權重而不專,對大唐皇室忠心耿耿,盡(jin)智盡(jin)力,為唐朝的典(dian)章制度的制定作(zuo)出(chu)了(le)貢獻。
李世(shi)民:①無(wu)(wu)忌(ji)聰明(ming)鑒(jian)悟(wu),雅有武略。②昔黃(huang)帝得(de)力(li)牧而(er)(er)為(wei)(wei)五帝先,夏(xia)禹得(de)咎繇而(er)(er)為(wei)(wei)三(san)王祖,齊桓得(de)管(guan)仲而(er)(er)為(wei)(wei)五伯長(chang)。朕自居藩邸,公(gong)為(wei)(wei)腹(fu)心,遂得(de)廓(kuo)清宇內,君臨天下。③司空(kong)、齊國(guo)公(gong)無(wu)(wu)忌(ji)等,并策名運始(shi),功(gong)參締(di)構(gou),義貫休(xiu)戚,效彰(zhang)夷險,嘉庸懿績,簡(jian)于朕心。④無(wu)(wu)忌(ji)善避嫌疑,應對敏(min)速,求之古(gu)人,亦當無(wu)(wu)比;而(er)(er)總兵攻(gong)戰(zhan),非(fei)所長(chang)也。⑤無(wu)(wu)忌(ji)盡忠于我,我有天下,多是(shi)此人力(li)。
李恪:長孫無忌竊弄威(wei)權,構陷良善(shan),宗社有(you)靈,當族滅不久!
許敬(jing)宗:①無(wu)(wu)忌與先(xian)朝謀取天(tian)下,眾人服(fu)其智(zhi),作宰相三(san)十年,百姓畏其威(wei),可謂威(wei)能服(fu)物,智(zhi)能動眾。②無(wu)(wu)忌今(jin)之奸(jian)雄(xiong),王莽、司馬懿(yi)之流也(ye)。
呂(lv)溫:①昔者(zhe)舜以(yi)九(jiu)官致理(li),周以(yi)十亂反(fan)正,高(gao)皇以(yi)三杰祚漢,光武(wu)以(yi)二(er)(er)十八將中(zhong)興,若夫(fu)錯綜勛賢,牢(lao)籠今(jin)古,雄(xiong)四(si)代而(er)(er)高(gao)視者(zhe),其(qi)唯圣(sheng)唐(tang)乎?……長孫(sun)趙公(gong),舉大(da)義,除二(er)(er)兇(xiong),安宗廟,定社稷,以(yi)振(zhen)我(wo)丕赫無疆之(zhi)休(xiu),此(ci)則周公(gong)之(zhi)匡(kuang)救也。②趙國之(zhi)先(xian),發(fa)祥朔土。乃祖(zu)乃父(fu),受(shou)天之(zhi)祜(hu)。有(you)女(nv)而(er)(er)圣(sheng),為(wei)天下母;有(you)子而(er)(er)賢,為(wei)唐(tang)室輔(fu)。圣(sheng)賢同氣(qi),千(qian)載一睹。丕顯趙公(gong),允(yun)文(wen)允(yun)武(wu)。克(ke)忠克(ke)仁,實有(you)大(da)勛。高(gao)祖(zu)受(shou)命,太(tai)宗歸尊。翼翼乾(qian)乾(qian),恪(ke)居於(wu)藩。群孽亂嗣,爭窺(kui)神器,鴻(hong)業將墜。公(gong)揭大(da)義,一匡(kuang)天地(di)。人到於(wu)今(jin),家受(shou)其(qi)賜。帝將傳圣(sheng),爰有(you)顧命。汝(ru)忠汝(ru)誠,莫與(yu)汝(ru)京。為(wei)我(wo)圣(sheng)子,守唐(tang)太(tai)平。公(gong)相高(gao)宗,有(you)太(tai)宗遺(yi)風。刑措財豐,八荒來同,和(he)氣(qi)大(da)融(rong)。妖星襲月(yue),禍起中(zhong)宮。公(gong)將正之(zhi),以(yi)王帝躬,力屈群邪,誠阻天聰。黜非其(qi)尤,令問無窮。
劉(liu)昫:①無(wu)忌(ji)戚里右族,英冠人(ren)杰,定(ding)立儲(chu)闈,力安社稷,勛庸茂著,終始不(bu)渝。及黜廢中(zhong)宮,竟不(bu)阿(a)旨,報先(xian)帝之顧托,為敬(jing)宗之誣構。嗟乎!忠(zhong)信(xin)獲(huo)罪(zui),今古不(bu)免;無(wu)名受戮(lu),族滅何(he)辜!主暗(an)臣(chen)奸,足貽后代。②趙公右戚,兩朝宣力。功成不(bu)去,竟逢鬼域。③無(wu)忌(ji)、遂良銜不(bu)協之素(su),致千載(zai)之冤。永徽中(zhong),無(wu)忌(ji)、遂良忠(zhong)而(er)(er)獲(huo)罪(zui),人(ren)皆(jie)哀之。殊不(bu)知誣陷劉(liu)洎(ji)、吳王恪(ke)于(yu)前,枉害道宗于(yu)后,天網不(bu)漏,不(bu)得(de)其死也宜哉!④太宗諸子,吳王恪(ke)、濮王泰最賢。皆(jie)以才高辯悟,為長(chang)孫(sun)無(wu)忌(ji)忌(ji)嫉,離間父子,遽(ju)為豺(chai)狼,而(er)(er)無(wu)忌(ji)破家,非陰禍之報歟?
宋祁(qi):①無(wu)忌(ji)(ji)與遂良悉(xi)心奉(feng)國,以(yi)天(tian)(tian)(tian)下安危自(zi)任,故(gu)永徽之政有貞(zhen)觀風。帝亦賓禮老(lao)臣,拱(gong)己以(yi)聽。綱紀(ji)設張,此兩人維持之也。②高宗(zong)之不(bu)(bu)(bu)君,可(ke)(ke)與為治邪(xie)?內(nei)牽嬖陰,外劫讒言,以(yi)無(wu)忌(ji)(ji)之親,遂良之忠,皆(jie)顧(gu)命大(da)臣,一旦誅(zhu)斥,忍而(er)不(bu)(bu)(bu)省。反天(tian)(tian)(tian)之剛,撓陽之明(ming),卒使牝(pin)咮(zhou)鳴辰,祚移(yi)后家,可(ke)(ke)不(bu)(bu)(bu)哀哉!天(tian)(tian)(tian)以(yi)女(nv)戎間唐(tang)而(er)興,雖義(yi)士(shi)仁人抗(kang)之以(yi)死,決不(bu)(bu)(bu)可(ke)(ke)支。然瑗、濟、義(yi)琰、儀(yi)四(si)子可(ke)(ke)謂(wei)知(zhi)所守矣。噫!假使長孫不(bu)(bu)(bu)逐江夏、害吳(wu)王,褚不(bu)(bu)(bu)譖死劉洎(ji),其盛德可(ke)(ke)少訾乎!
曾鞏:當房、杜(du)之(zhi)時,所與(yu)共事則(ze)長(chang)孫無忌、岑(cen)文本,主諫諍則(ze)魏鄭公、王(wang)珪,振綱維則(ze)戴(dai)胄、劉洎,持憲法則(ze)張(zhang)元素(su)、孫伏(fu)伽,用兵征伐則(ze)李(li)勣、李(li)靖,長(chang)民守土則(ze)李(li)大亮。其(qi)余為卿大夫,各任(ren)其(qi)事,則(ze)馬周、溫彥博、杜(du)正倫、張(zhang)行成(cheng)、李(li)綱、虞世南、褚遂良之(zhi)徒(tu),不可勝數(shu)。
張(zhang)唐英:無忌其后卒被流竄死于黔南,天下以為(wei)寃,然而亦疑(yi)其誣(wu)殺吳王恪之報應也。
范祖(zu)禹:①君(jun)(jun)臣(chen)(chen)以(yi)(yi)(yi)道相與,以(yi)(yi)(yi)義(yi)(yi)相正者也。故(gu)先王以(yi)(yi)(yi)群臣(chen)(chen)為(wei)友(you)(you),有(you)朋友(you)(you)之(zhi)(zhi)義(yi)(yi),非徒以(yi)(yi)(yi)上下之(zhi)(zhi)分相使(shi)而(er)已。太宗(zong)(zong)欲聞過于無(wu)忌(ji)(ji),而(er)無(wu)忌(ji)(ji)納諂以(yi)(yi)(yi)悅(yue)之(zhi)(zhi)。君(jun)(jun)好(hao)直而(er)臣(chen)(chen)不(bu)(bu)忠(zhong),其罪大(da)矣(yi)。②高宗(zong)(zong)欲廢后(hou)而(er)立(li)妾,故(gu)官(guan)無(wu)忌(ji)(ji)妾子,又重賂(lu)以(yi)(yi)(yi)悅(yue)之(zhi)(zhi),誘之(zhi)(zhi)以(yi)(yi)(yi)利(li),非德賞也。而(er)無(wu)忌(ji)(ji)受其官(guan)與賜(si),豈未之(zhi)(zhi)思乎?夫大(da)臣(chen)(chen)欲以(yi)(yi)(yi)義(yi)(yi)正君(jun)(jun),而(er)先沒于利(li),不(bu)(bu)足以(yi)(yi)(yi)為(wei)重矣(yi)。無(wu)忌(ji)(ji)茍辭其官(guan)、反(fan)其賜(si)而(er)不(bu)(bu)受,使(shi)其君(jun)(jun)知大(da)臣(chen)(chen)之(zhi)(zhi)不(bu)(bu)可誘以(yi)(yi)(yi)利(li),亦足以(yi)(yi)(yi)格其非心而(er)益見憚矣(yi)。無(wu)忌(ji)(ji)不(bu)(bu)知出此,卒(zu)使(shi)武后(hou)怨其受賜(si)而(er)不(bu)(bu)助己,奸臣(chen)(chen)得以(yi)(yi)(yi)入其謀,高宗(zong)(zong)無(wu)足譏焉,惜乎無(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)不(bu)(bu)學也!
張燧:長孫無忌、褚(chu)遂良(liang)之(zhi)(zhi)死,世咸悲之(zhi)(zhi)。余(yu)以為(wei)(wei)(wei)二子均有死道。夫吳王恪,太宗(zong)愛(ai)子也(ye),太宗(zong)立高宗(zong)為(wei)(wei)(wei)太子,又欲立恪。無忌以舉棋不(bu)定為(wei)(wei)(wei)諷,似(si)矣(yi)。而其(qi)后也(ye),竟(jing)以房遺愛(ai)獄誣(wu)構(gou)吳王,陷之(zhi)(zhi)重(zhong)辟。劉(liu)洎(ji)(ji),太宗(zong)直臣也(ye),洎(ji)(ji)性疏致禍,理固應耳,而罪(zui)不(bu)至死。遂良(liang)誣(wu)以“伊(yi)霍”一(yi)(yi)語,必欲斃(bi)之(zhi)(zhi),雖馬(ma)周(zhou)強諍不(bu)少(shao)解。夫此(ci)二子者,所(suo)謂太宗(zong)心膂臣也(ye),一(yi)(yi)殺其(qi)愛(ai)子,一(yi)(yi)貽(yi)其(qi)主以殺直臣之(zhi)(zhi)名。由此(ci)觀之(zhi)(zhi),武氏之(zhi)(zhi)禍,猶為(wei)(wei)(wei)晚也(ye)。
丁耀亢:無忌(ji)以(yi)內戚佐太(tai)宗有(you)(you)天下(xia),稱元勛焉。死(si)(si)于陰人之手,不(bu)亦枉乎?至其(qi)誣恪一事(shi),足以(yi)感動天帝,而(er)后知(zhi)古來英雄(xiong)之死(si)(si),別有(you)(you)陰報,不(bu)必為之扼腕也。故(gu)曰:大輿(yu)多塵,君子有(you)(you)以(yi)慎其(qi)終(zhong)矣。
王夫之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi):①長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)曰:“太子(zi)(zi)仁(ren)(ren)恕(shu),實守(shou)(shou)(shou)文之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)德。”此佞者(zhe)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)辯(bian)也。太宗(zong)(zong)(zong)(zong)不(bu)能折之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),遽立(li)治而不(bu)改,唐幾以(yi)(yi)亡(wang)。仁(ren)(ren)恕(shu)者(zhe),君(jun)德之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)極致,以(yi)(yi)取(qu)天下而有余,況守(shou)(shou)(shou)文乎(hu)(hu)?無(wu)(wu)忌(ji)(ji)惡(e)知(zhi)(zhi)仁(ren)(ren)恕(shu)哉!不(bu)明不(bu)可(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)為(wei)仁(ren)(ren),不(bu)忠不(bu)可(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)為(wei)恕(shu)。……故(gu)仁(ren)(ren)恕(shu)者(zhe),君(jun)子(zi)(zi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)大德,非中人以(yi)(yi)下所能居之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)不(bu)疑(yi)者(zhe)也。高宗(zong)(zong)(zong)(zong)竟(jing)以(yi)(yi)此而不(bu)庇(bi)其(qi)(qi)妻子(zi)(zi),不(bu)保其(qi)(qi)世臣,殃(yang)及(ji)子(zi)(zi)孫(sun),禍延宗(zong)(zong)(zong)(zong)社(she)。長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)惡(e)足以(yi)(yi)知(zhi)(zhi)仁(ren)(ren)恕(shu)哉?挾(xie)仁(ren)(ren)恕(shu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)名以(yi)(yi)欺太宗(zong)(zong)(zong)(zong),而太宗(zong)(zong)(zong)(zong)受其(qi)(qi)罔,故(gu)曰佞者(zhe)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)辯(bian)也。②夫長(chang)孫(sun)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)決(jue)于誅殺(sha),固(gu)非挾(xie)私(si)以(yi)(yi)爭權(quan),蓋(gai)亦(yi)衛高宗(zong)(zong)(zong)(zong)而使安其(qi)(qi)位爾。乃衛高宗(zong)(zong)(zong)(zong)而不(bu)恤唐之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)宗(zong)(zong)(zong)(zong)社(she),則(ze)私(si)于其(qi)(qi)出,無(wu)(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)惡(e)也。原其(qi)(qi)所自(zi)(zi)失,其(qi)(qi)太宗(zong)(zong)(zong)(zong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)自(zi)(zi)貽(yi)乎(hu)(hu)!承(cheng)乾廢,魏王絀(chu),太宗(zong)(zong)(zong)(zong)既知(zhi)(zhi)恪(ke)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)可(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)守(shou)(shou)(shou)國也,則(ze)如(ru)光武之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)立(li)明帝,自(zi)(zi)決(jue)于衷,而不(bu)當與(yu)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)謀。如(ru)以(yi)(yi)高宗(zong)(zong)(zong)(zong)為(wei)嫡子(zi)(zi)而分不(bu)可(ke)(ke)(ke)紊,則(ze)抑(yi)自(zi)(zi)決(jue)于衷,而尤不(bu)當與(yu)無(wu)(wu)忌(ji)(ji)謀。疑(yi)而未決(jue),則(ze)在廷(ting)自(zi)(zi)有可(ke)(ke)(ke)參大議之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)臣,如(ru)德宗(zong)(zong)(zong)(zong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于李泌,宋仁(ren)(ren)宗(zong)(zong)(zong)(zong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于韓琦,資其(qi)(qi)識以(yi)(yi)成(cheng)其(qi)(qi)斷。唯無(wu)(wu)忌(ji)(ji)者(zhe),高宗(zong)(zong)(zong)(zong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)元舅也,而可(ke)(ke)(ke)與(yu)辨高宗(zong)(zong)(zong)(zong)與(yu)恪(ke)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)廢立(li)乎(hu)(hu)?房玄齡、褚遂良(liang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)贊立(li)高宗(zong)(zong)(zong)(zong),義之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)正(zheng)也;太宗(zong)(zong)(zong)(zong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)疑(yi)于立(li)恪(ke),道之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)權(quan)也;無(wu)(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)固(gu)請立(li)高宗(zong)(zong)(zong)(zong),情(qing)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)私(si)也。挾(xie)私(si)而終之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)以(yi)(yi)戕殺(sha),無(wu)(wu)忌(ji)(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)惡(e)稔(ren),而太宗(zong)(zong)(zong)(zong)不(bu)灼見而早防之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),不(bu)保其(qi)(qi)子(zi)(zi),不(bu)亦(yi)宜乎(hu)(hu)!
愛新覺羅·弘歷(li):無知者或以無忌為(wei)(wei)能(neng)安(an)嫡,而(er)不知其實為(wei)(wei)唐(tang)室之(zhi)罪魁,甥舅(jiu)之(zhi)庇猶其過之(zhi)小者耳!
龔煒:武(wu)氏之亂(luan),成于(yu)徐世(shi)勣“陛下家事(shi)”一言(yan),而其(qi)原實由于(yu)長孫無(wu)忌之私其(qi)甥。當承乾之廢(fei),無(wu)忌等力(li)贊晉王(wang),太宗(zong)(zong)尋悔之,欲(yu)更立吳王(wang)恪(ke)(ke)。夫再易(yi)太子,誠(cheng)非美事(shi);然(ran)為宗(zong)(zong)社大計(ji),又不得以(yi)常理論。雉奴懦恪(ke)(ke)類己,知子莫(mo)若(ruo)父矣。無(wu)忌以(yi)恪(ke)(ke)非長孫氏出,力(li)諫而止。高宗(zong)(zong)立,遂(sui)有聚麀之恥。未幾,而遂(sui)有奪(duo)攘之禍(huo)。無(wu)忌早已不保其(qi)身,世(shi)勣亦一傳(chuan)而覆其(qi)宗(zong)(zong)。人臣一念之私,兇于(yu)爾國,害于(yu)爾家,可懼(ju)哉!
蔡東藩:長孫無忌、褚遂良,不能(neng)進諫(jian)于入宮(gong)之時(shi),徒欲勸(quan)阻于廢后之際(ji),先幾(ji)已昧,后悔曷追?
突(tu)厥與唐(tang)朝結盟(meng)后(hou),政局(ju)混亂。唐(tang)朝官員大(da)都建議對(dui)突(tu)厥用兵(bing)(bing),唐(tang)太(tai)(tai)宗對(dui)長(chang)孫無忌(ji)、蕭(xiao)瑀道(dao):“若不(bu)(bu)出(chu)兵(bing)(bing),會失去乘亂攻取的時機(ji),但如若出(chu)兵(bing)(bing),又會背棄盟(meng)約。我(wo)們(men)(men)應當如何?”蕭(xiao)瑀建議出(chu)兵(bing)(bing),而(er)長(chang)孫無忌(ji)則道(dao):“現在國家正息兵(bing)(bing)休戰,等他(ta)們(men)(men)侵犯邊境,才能(neng)討伐(fa)。突(tu)厥已被削弱,定然不(bu)(bu)會犯境。若深入突(tu)厥腹(fu)地,我(wo)還沒有看到(dao)必勝的把握。我(wo)認為暫且按兵(bing)(bing)不(bu)(bu)動,保持信義(yi),更為合適。”太(tai)(tai)宗聽從(cong)了他(ta)的意(yi)見(jian)。
唐太宗(zong)曾對侍(shi)臣道(dao)(dao):“大臣們順從旨意的很多,犯顏直諫的卻很少,如(ru)今朕(zhen)想要聽聽自己(ji)的過失(shi),你們不(bu)要隱瞞。”長(chang)孫無忌(ji)等人都道(dao)(dao):“陛下沒有過失(shi)。”后來,唐太宗(zong)又對長(chang)孫無忌(ji)道(dao)(dao):“人苦于不(bu)知道(dao)(dao)自己(ji)的過失(shi),你可對我明言。”無忌(ji)仍道(dao)(dao):“陛下文治武(wu)功,讓(rang)我們遵從都來不(bu)及,又哪里有什(shen)么過失(shi)可言。”
唐太(tai)(tai)(tai)宗廢(fei)黜(chu)太(tai)(tai)(tai)子(zi)李承乾后(hou),曾將(jiang)長孫無忌(ji)與(yu)房玄齡、李勣留(liu)在(zai)(zai)(zai)兩儀(yi)殿,對(dui)他們道(dao):“我三子(zi)一弟(三子(zi)指(zhi)太(tai)(tai)(tai)子(zi)李承乾、魏(wei)王李泰、齊王李祐,一弟指(zhi)漢王李元昌),都如此作為(wei)(wei)(wei),我心里實在(zai)(zai)(zai)是苦悶。”他撲倒在(zai)(zai)(zai)御床(chuang)上,拔出佩刀(dao)要(yao)自殺(sha)。長孫無忌(ji)等人驚(jing)懼(ju)不已(yi),連(lian)忙上去抱住太(tai)(tai)(tai)宗,奪過佩刀(dao),交給侍立在(zai)(zai)(zai)旁的(de)(de)晉王李治(zhi)(zhi),并問(wen)太(tai)(tai)(tai)宗心目(mu)中的(de)(de)太(tai)(tai)(tai)子(zi)人選。太(tai)(tai)(tai)宗道(dao):“我想要(yao)立晉王為(wei)(wei)(wei)太(tai)(tai)(tai)子(zi)。”無忌(ji)道(dao):“臣謹奉詔令(ling);如有(you)(you)異議者,請將(jiang)其(qi)斬首。”太(tai)(tai)(tai)宗對(dui)李治(zhi)(zhi)道(dao):“你舅父(fu)答應讓(rang)你當(dang)太(tai)(tai)(tai)子(zi)了,你應當(dang)拜(bai)謝(xie)他。”李治(zhi)(zhi)下拜(bai)。太(tai)(tai)(tai)宗又道(dao):“你們已(yi)跟我意見相(xiang)同,但不知社會輿論(lun)如何(he)?”無忌(ji)道(dao):“晉王仁德(de)孝(xiao)順,天下歸心已(yi)久。請您召集百官詢問(wen),如有(you)(you)不同意的(de)(de),就是臣等有(you)(you)負陛下,臣罪該(gai)萬死。”太(tai)(tai)(tai)宗遂立晉王李治(zhi)(zhi)為(wei)(wei)(wei)太(tai)(tai)(tai)子(zi)。
唐太(tai)宗(zong)雖將李(li)(li)治(zhi)立為(wei)太(tai)子(zi),但(dan)對他的(de)懦弱性情憂(you)慮不已。他私(si)下對長孫無(wu)忌(ji)(ji)到:“你(ni)勸我立雉(zhi)奴(李(li)(li)治(zhi)乳名),但(dan)雉(zhi)奴懦弱,恐怕不能守護社稷(ji)。吳王李(li)(li)恪英武(wu)果斷,非常像我,我想立他為(wei)太(tai)子(zi),怎么樣?”長孫無(wu)忌(ji)(ji)極力(li)反對,太(tai)宗(zong)笑(xiao)道(dao):“因為(wei)李(li)(li)恪不是(shi)你(ni)的(de)外甥(sheng),你(ni)才反對的(de)嗎?”無(wu)忌(ji)(ji)道(dao):“太(tai)子(zi)仁厚,乃是(shi)守成之(zhi)主。而且儲君至關(guan)重要(yao),怎能多(duo)次更改。請陛下熟思。”太(tai)宗(zong)遂(sui)作罷。
唐太宗曾(ceng)得密(mi)表,稱長(chang)孫無(wu)(wu)忌權(quan)寵(chong)過(guo)盛(sheng)。他把密(mi)表給無(wu)(wu)忌看,道:“你(ni)我(wo)(wo)君臣(chen)之(zhi)間(jian),沒有什么可猜疑的(de)(de)。如(ru)(ru)果我(wo)(wo)們(men)都(dou)把聽到(dao)的(de)(de)話(hua)放(fang)在心里(li)不(bu)說,那么我(wo)(wo)們(men)的(de)(de)思想就不(bu)能得到(dao)溝通。”太宗還(huan)召集群臣(chen),當眾訓誡道:“如(ru)(ru)今(jin)我(wo)(wo)的(de)(de)兒子年紀都(dou)很(hen)小,無(wu)(wu)忌為我(wo)(wo)立(li)過(guo)大功,我(wo)(wo)信(xin)任他,就跟(gen)信(xin)任我(wo)(wo)的(de)(de)孩子一(yi)樣(yang)。關(guan)系疏遠(yuan)的(de)(de)離間(jian)關(guan)系親密(mi)的(de)(de),新朋(peng)友(you)離間(jian)老朋(peng)友(you),這都(dou)是不(bu)合情理的(de)(de)。這些挑撥離間(jian)的(de)(de)話(hua),我(wo)(wo)一(yi)律(lv)不(bu)聽。”
唐太宗(zong)(zong)病重時,將長孫無忌召到(dao)含風殿(dian),用手撫摸他(ta)(ta)的面頰。無忌悲不(bu)自勝,痛哭不(bu)止。太宗(zong)(zong)把后事托付給他(ta)(ta)和褚(chu)遂(sui)良,又對褚(chu)遂(sui)良道:“無忌對我(wo)竭盡忠誠(cheng),我(wo)能擁(yong)有(you)大唐江山,多虧他(ta)(ta)的幫助。我(wo)死了之(zhi)后,你要(yao)保護好(hao)無忌,不(bu)要(yao)讓小人(ren)進(jin)讒挑撥(bo)離間。”不(bu)久(jiu),太宗(zong)(zong)便去世了。
唐高(gao)宗曾廣(guang)開獻書(shu)進言之(zhi)路(lu),希望(wang)從中發現(xian)人才,予(yu)以(yi)提拔重用。但(dan)上(shang)疏雖多,卻都沒有(you)(you)價值,不足采用。長(chang)孫無(wu)忌(ji)道:“陛下即位以(yi)來,各(ge)項政策都十分正確,根本沒有(you)(you)什么(me)遺漏(lou)和錯誤,那些希望(wang)通(tong)過僥幸(xing)獲得提拔的人當然提不出什么(me)有(you)(you)用意見。但(dan)是陛下必須廣(guang)開言路(lu),如果杜絕言論,恐怕下情不能(neng)上(shang)達。”
唐(tang)高宗曾對長孫無忌(ji)(ji)道(dao):“我(wo)聽說各(ge)地(di)官吏(li),在處(chu)事之(zhi)時仍講情(qing)面。”無忌(ji)(ji)道(dao):“講情(qing)面徇(xun)私情(qing),自古難(nan)免(mian)。但要說徇(xun)情(qing)枉法,他(ta)們也實在不敢。至于稍稍考慮(lv)人情(qing),恐怕就是陛(bi)下也不能避免(mian)。”