明思宗崇禎(zhen)二年(nian)(公元(yuan)1629年(nian))八月二十(shi)一日(10月7日),朱彝尊生(sheng)于嘉興(xing)碧漪坊。
崇禎七年(1634年),入家塾讀書。
崇禎八年(nian)(nian)(1635年(nian)(nian)),弟彝(yi)鑒生。
崇禎八年(1636年)三月(yue),祖(zu)母徐(xu)氏卒。六月(yue),祖(zu)父朱大競卒。
崇禎(zhen)十一(yi)年(nian)(1638年(nian)),魏(wei)忠(zhong)賢馀(yu)黨阮大鋮居(ju)南京,與革職巡撫(fu)馬士英同謀(mou)起用。“復社”諸(zhu)生黃宗羲等一(yi)百四十人列名(ming)貼榜揭露阮大鋮丑行(xing),其(qi)中(zhong)有嘉興府人八名(ming)。但朱茂曙認為“治小人不宜過(guo)激”,未(wei)與其(qi)事(shi)。從其(qi)叔朱茂皖(芾園(yuan))學。
崇禎(zhen)十(shi)二年(1639年),二弟彝玠(jie)生。
崇禎十四年(1641年),浙江大旱,飛(fei)蝗蔽(bi)天,災情嚴(yan)重。朱家生(sheng)活艱(jian)難(nan),竟至斷炊。
崇禎(zhen)十(shi)五年(1642年)二月,清(qing)兵下松山,明薊(ji)遼總督洪承疇和錦州守將祖大壽(shou)降清(qing)。朱(zhu)(zhu)彝(yi)尊(zun)之師朱(zhu)(zhu)茂皖認(ren)為:“河北‘盜賊’,中朝朋黨,亂將成矣,何以時文(wen)為?不如舍之學古!”于是棄(qi)時文(wen)八(ba)股(gu),以《左(zuo)傳》《楚辭》《文(wen)選》授彝(yi)尊(zun)等。按(an):據朱(zhu)(zhu)彝(yi)尊(zun)《靜(jing)志居詩話》。陳(chen)廷敬《竹垞朱(zhu)(zhu)公墓志銘》誤以此語為彝(yi)尊(zun)所說,后多有沿(yan)襲陳(chen)氏(shi)之誤者。當(dang)以彝(yi)尊(zun)自(zi)述為是。
崇禎十六(liu)年(nian)(1643年(nian))三月(yue),李自成稱“新順(shun)王”,在襄(xiang)陽(yang)建立農民政權。五(wu)月(yue),張獻忠攻克(ke)武昌(chang),稱“大(da)西王”。八月(yue),清皇太極(ji)死,太子(zi)福臨即位,是(shi)為順(shun)治帝。多爾袞攝(she)政。
清(qing)世祖順(shun)(shun)治元年(nian)(1644年(nian))一(yi)月(yue)(yue),李自成在(zai)(zai)西安建(jian)國(guo),國(guo)號(hao)(hao)“大順(shun)(shun)”,建(jian)元“永昌”。三月(yue)(yue),大順(shun)(shun)軍(jun)攻入北(bei)京(jing)。明(ming)崇(chong)禎帝(di)自殺。四月(yue)(yue),明(ming)駐山海(hai)關(guan)寧遠總兵(bing)吳三桂引清(qing)兵(bing)入關(guan)。二十九(jiu)日,李自成在(zai)(zai)北(bei)京(jing)即皇帝(di)位;次(ci)日,棄城西撤。五(wu)月(yue)(yue)初,多爾(er)袞率清(qing)軍(jun)入北(bei)京(jing)。頒(ban)剃(ti)發令:“凡投(tou)誠官吏軍(jun)民,皆著(zhu)剃(ti)發,衣冠悉遵本朝(chao)制度。”五(wu)月(yue)(yue),福王朱由崧(song)在(zai)(zai)南(nan)京(jing)建(jian)立南(nan)明(ming)弘光(guang)政權。十月(yue)(yue),清(qing)朝(chao)定都北(bei)京(jing)。十一(yi)月(yue)(yue),張獻忠在(zai)(zai)成都稱帝(di),國(guo)號(hao)(hao)“大西”。
順治二(er)年(nian)(nian)(1645年(nian)(nian))四月(yue),南(nan)通知州(zhou)李喬(qiao)投誠清(qing)朝(chao)(chao)清(qing)朝(chao)(chao)陳兵江北,因為(wei)揚州(zhou)通往南(nan)京的橋梁船只(zhi)被南(nan)明軍(jun)(jun)燒毀故重(zhong)新征召民夫修造船只(zhi),清(qing)軍(jun)(jun)得船227艘舟300艘才能渡(du)江。五(wu)月(yue),清(qing)兵攻入南(nan)京。南(nan)明禮部尚(shang)書錢謙益等迎(ying)降(jiang)。六月(yue),清(qing)軍(jun)(jun)下蘇杭。重(zhong)頒剃發令。嘉(jia)定、江陰等地掀(xian)起反(fan)清(qing)斗爭。清(qing)朝(chao)(chao)在(zai)蘇州(zhou)設立(li)溶錢爐(lu)緩解經濟困(kun)境。閏六月(yue),魯(lu)王(wang)朱(zhu)以海在(zai)紹興監(jian)國,唐王(wang)朱(zhu)聿鍵在(zai)福(fu)(fu)州(zhou)建立(li)隆(long)武(wu)政(zheng)權。夏,李自成在(zai)湖北通山(shan)縣九宮山(shan)被害。當(dang)年(nian)(nian)下半年(nian)(nian),江南(nan)抗清(qing)義(yi)軍(jun)(jun)紛起。嘉(jia)定侯峒曾、黃淳(chun)耀等起義(yi),敗死。鎮(zhen)江救生會成立(li)專門救助落水行人,清(qing)朝(chao)(chao)宣布廢除匠籍免除匠班銀。同年(nian)(nian)春,朱(zhu)彝尊與(yu)歸安縣儒學教諭馮(feng)鎮(zhen)鼎之女馮(feng)福(fu)(fu)貞結(jie)婚(hun)。福(fu)(fu)貞十(shi)五(wu)歲。因朱(zhu)家窮(qiong)困(kun),無力聘娶,彝尊曾祖(zu)父文恪公(gong)舊第相鄰。夏,遭兵亂(luan),朱(zhu)、馮(feng)兩家均離家避(bi)難(nan)。彝尊隨其岳父馮(feng)鎮(zhen)鼎徙(xi)居(ju)練浦塘東之馮(feng)村(cun)。生父朱(zhu)茂曙攜家避(bi)難(nan)夏墓蕩。九月(yue),生母唐氏(shi)病卒。《曝書亭集》編年(nian)(nian)始此。
順治三年(1646年),朱彝尊(zun)仍留馮村,生父朱茂曙遷居塘橋之北。
順(shun)治四年(1647年),生祖母(mu)蔡(cai)氏卒。
順(shun)治五年(1648年),讀書(shu)烏木橋村。同(tong)年,長子德萬(wan)生。
順治(zhi)六年(nian)(1649年(nian)),挈妻(qi)馮氏至(zhi)塘橋侍養生(sheng)(sheng)父朱茂曙(shu)。因(yin)居處隘(ai)小,遷居梅會里,迎生(sheng)(sheng)父茂曙(shu)至(zhi)家(jia)。與同里王翃、周(zhou)筼、繆泳(yong)、沈進、李繩遠、李良年(nian)、李符等交游作(zuo)詩。朱彝尊(zun)的詩文受到曹溶的賞識(shi)。其時,彝尊(zun)詩文與沈進齊名,鄉人號"朱、沈"。家(jia)貧,遇有客至(zhi),則(ze)出布袍典質(zhi)。遠近學詩者(zhe)常來訪問,共與論詩。
順治七年(1650年),在里中(zhong)授徒謀生。同年,長(chang)女生(后嫁吳(wu)江周能察)。同年,江、浙士(shi)人在嘉興南(nan)湖(hu)集會,時(shi)稱"十郡(jun)大(da)社"。吳(wu)偉(wei)業(ye)、尤侗、徐乾學、鄒祗謨、曹爾堪、毛(mao)奇齡、朱彝尊等均赴會。會期(qi)三日,諸人定交(jiao)而別。
順治九年(1652年),長子德萬夭亡(wang),彝(yi)尊有詩悼念。八(ba)月,次(ci)子昆田生。
順治十年(nian)(1653年(nian)),游華亭(今上海(hai)市松(song)江縣,是(shi)彝尊的外(wai)祖母家)。
順治十一年(nian)(nian)(1654年(nian)(nian)),春游吳門(蘇州(zhou)),秋復至吳門。在(zai)嘉興和抗清(qing)士人魏璧(bi)(bi)相識(shi)。按:彝尊順治十七年(nian)(nian)所作《梅市(shi)逢魏璧(bi)(bi)》云:“前(qian)年(nian)(nian)逢君射(she)襄城,山(shan)樓置酒歡平生。……寒暑推移六(liu)七年(nian)(nian),眼(yan)前(qian)貧(pin)賤猶如(ru)此(ci)。”故推知其與魏璧(bi)(bi)之交,約在(zai)此(ci)時。
順治十(shi)二年(nian)(1655年(nian)),岳父馮鎮鼎選授紹興(xing)府學訓導。三月(yue),往山陰(紹興(xing))探視。過山陰梅市,訪祁(qi)彪佳之(zhi)子祁(qi)理孫、班孫兄(xiong)弟。十(shi)月(yue),與祁(qi)氏(shi)兄(xiong)弟同游山陰柯山,并(bing)題名寺壁(bi)。次(ci)女生(后嫁桐鄉錢(qian)琰(yan))。
順(shun)治十(shi)三(san)年(nian)(nian)(1656年(nian)(nian)),海(hai)寧(ning)人(ren)楊雍建為廣東高要(yao)縣知縣,此年(nian)(nian)聘朱彝(yi)尊為塾師教(jiao)授其子。夏,往嶺南。
順治十四年(1657年),科場(chang)案起。順天(tian)鄉(xiang)試考官李振業、張我樸以“舞弊”罪立斬;江南主考方猷、錢(qian)開宗及河(he)南主考黃鉍、丁澎等均被劾。曹(cao)溶時任(ren)廣東(dong)布(bu)政使。朱彝尊到廣東(dong)后,曾(ceng)與(yu)往還,并為(wei)曹(cao)溶甄錄《嶺(ling)南詩(shi)選》。曹(cao)溶還嘉興,彝尊以詩(shi)送(song)別(bie)。同年,與(yu)廣東(dong)詩(shi)人屈大均交往,以詩(shi)酬答。屈大均《過朱十夜話(hua)》詩(shi)有“夫君(jun)若(ruo)萱草,一(yi)見(jian)即忘(wang)憂”句。集粵行之詩(shi)一(yi)百(bai)三(san)十余首及和曹(cao)溶詩(shi)三(san)十二首為(wei)《南車草》一(yi)卷,刊行。蔗馀道者(zhe)作序(xu)。
順治十五年(1658年),因“科場案”順天舉人(ren)二(er)十馀(yu)人(ren)流(liu)放尚陽堡,江南(nan)二(er)主考被斬,江南(nan)名士、舉人(ren)吳兆騫等(deng)流(liu)放寧古塔(ta)(今黑龍(long)江寧安(an)(an))。四月(yue),彝尊啟程歸家(jia)。途中(zhong)訪(fang)南(nan)雄(xiong)知府陸(lu)世楷。五月(yue),與陸(lu)同至南(nan)雄(xiong)楊歷巖觀瀑布。六月(yue),途經烏(wu)江(在安(an)(an)徽和縣),謁(ye)項(xiang)王廟(miao)。歸家(jia)后,妻馮氏(shi)已徙家(jia)西河村(cun)舍。十一月(yue),仍(reng)遷還梅里。注歐(ou)陽修《五代史》。
順(shun)治十六年(nian)(1659年(nian))春初,屈(qu)大(da)均遠道(dao)來訪(fang)(fang)。彝尊(zun)(zun)為作(zuo)(zuo)《喜羅浮(fu)屈(qu)五過訪(fang)(fang)》,有“羅浮(fu)山(shan)下曾相見,開門一笑逢(feng)故(gu)人(ren)”句。屈(qu)大(da)均離(li)嘉興后往南京(jing)。游(you)山(shan)陰(yin)(yin),數往梅市,與祁(qi)理孫(sun)、班孫(sun)兄(xiong)弟過從甚密。七月,曹(cao)溶來會。寫《同(tong)曹(cao)侍郎(lang)遙和王司(si)理士禛(zhen)秋(qiu)柳之(zhi)作(zuo)(zuo)》,順(shun)治十七年(nian)(1660年(nian))秋(qiu),屈(qu)大(da)均從南京(jing)來訪(fang)(fang)。同(tong)游(you)放(fang)鶴洲,并約作(zuo)(zuo)山(shan)陰(yin)(yin)之(zhi)游(you)。十月,往山(shan)陰(yin)(yin),客浙江寧紹(shao)臺道(dao)寧琬幕中(zhong)。彝尊(zun)(zun)在山(shan)陰(yin)(yin)時(shi),常去梅市祁(qi)氏兄(xiong)弟家,并在祁(qi)氏座(zuo)上會見魏耕,作(zuo)(zuo)《梅市逢(feng)魏璧》詩。時(shi)屈(qu)大(da)均亦到山(shan)陰(yin)(yin),一起參加祁(qi)氏兄(xiong)弟的反清(qing)活動(dong)。
順治十(shi)八年(1661年)春,朱彝尊留居山陰。夏,往(wang)杭州,寓西(xi)湖昭慶寺。與(yu)曹(cao)溶、施閏章及祁理孫、班孫兄(xiong)弟等同(tong)游湖上,相與(yu)唱和。十(shi)一月,嗣母鄭氏卒。冬,送屈大均(jun)還廣東。
康(kang)熙(xi)元(yuan)年(nian)(1662年(nian)),因人告密,魏耕、祁(qi)班(ban)孫(sun)、錢瞻百(bai)、錢纘曾(ceng)、潘廷(ting)聰(cong)等(deng)因“通海(hai)”被(bei)捕。四(si)月(yue),彝尊至杭州(zhou)。六月(yue),魏耕、錢瞻百(bai)、錢纘曾(ceng)、潘廷(ting)聰(cong)等(deng)被(bei)殺于杭州(zhou),祁(qi)班(ban)孫(sun)遣(qian)戌寧古塔。夏,與曹爾(er)堪、楊雍(yong)建等(deng)泛舟(zhou)西湖(hu)。九月(yue),至歸(gui)安(湖(hu)州(zhou))探望(wang)岳父馮鎮(zhen)鼎。十(shi)月(yue),為避魏耕案牽連,遠走海(hai)隅,與王世顯同去永嘉(jia)(溫(wen)州(zhou)),曹溶于江(jiang)上為朱餞行。舟(zhou)經(jing)七(qi)里瀧嚴(yan)子陵釣臺及蘭(lan)溪(xi)、金華、縉云(yun)、麗水(shui)等(deng)地(di),有詩記之。岳父馮鎮(zhen)鼎卒于歸(gui)安學(xue)舍,年(nian)七(qi)十(shi)四(si)。
康熙二年(1663年),彝尊(zun)在溫州,作(zuo)《夢中送祁六(班孫(sun))出關(guan)》詩。春(chun),弟(di)彝鑒(jian)至永嘉。彝尊(zun)《舍弟(di)彝鑒(jian)遠(yuan)訪東(dong)甌喜而作(zuo)詩》有“急難逢(feng)令弟(di),訪我自江東(dong)。頓喜羈(ji)愁豁,兼聞(wen)道路通”句,隱指彝鑒(jian)來告(gao)魏耕之獄事(shi)解(jie)。生父(fu)朱茂曙病劇,彝尊(zun)歸家后卒,終(zhong)年六十三。
康(kang)熙(xi)三年(1664年)五(wu)月,彝尊(zun)將至(zhi)(zhi)云中(山西大(da)同)往(wang)投曹(cao)溶(時曹(cao)任(ren)山西按察副使)。二(er)十(shi)日(ri)自(zi)杭州(zhou)回嘉興,與高念(nian)祖同行(高至(zhi)(zhi)北京(jing))。六月,至(zhi)(zhi)揚(yang)州(zhou),投詩王士禛(zhen)。時王士禛(zhen)去金陵,未及(ji)相(xiang)見。后(hou)王有《答朱錫鬯(chang)過廣陵見懷之(zhi)作》詩:“桃葉渡(du)頭(tou)秋雨繁,喜(xi)君書(shu)札到(dao)(dao)黃昏。銀濤白馬來胥口,破帽(mao)疲驢出雁門。江左清華惟汝在,文章流(liu)別(bie)幾(ji)人存?曹(cao)公橫(heng)槊懸(xuan)相(xiang)待,共醉飛(fei)狐雪夜尊(zun)。”閏(run)六月二(er)十(shi)二(er)日(ri),自(zi)揚(yang)州(zhou)乘船至(zhi)(zhi)天(tian)津(jin)。八月二(er)十(shi)一日(ri),自(zi)天(tian)津(jin)至(zhi)(zhi)北京(jing)。九(jiu)月初離京(jing),十(shi)九(jiu)日(ri)到(dao)(dao)達山西大(da)同。寓(yu)大(da)同萬物同春亭。
康熙四年(1665年)一月(yue)(yue),與曹溶(rong)(rong)等(deng)同游(you)(you)應州(今山(shan)西(xi)應縣)木塔(ta)寺。二月(yue)(yue),與曹溶(rong)(rong)同出雁門關(guan)。四月(yue)(yue)初(chu)五,弟彝鑒次。秋,再度雁門關(guan)至太(tai)原。游(you)(you)晉祠。為注《五代史(shi)》,在山(shan)西(xi)時常策(ce)馬縱游(you)(you),見廢墟冢墓碑(bei)文,祠堂佛剎碑(bei)記,皆廣(guang)為搜集,以資考證。輯《吉金貞石志》等(deng)。
康熙五(wu)年(nian)(1666年(nian))春,客山西布政使王顯祚幕。二月(yue),再游(you)晉祠,登天龍山。三月(yue),游(you)風(feng)峪(yu)(在太(tai)原西),觀石(shi)刻(ke)佛經。會見顧(gu)炎武,同(tong)游(you)孫氏石(shi)臺。炎武《朱處士彝(yi)尊過余于太(tai)原東郊》詩(shi),有“自(zi)來賢達士,往(wang)往(wang)在風(feng)塵”句。(見《顧(gu)亭林詩(shi)文集》)。為錢謙益(yi)文集后(hou)題“集杜”詩(shi)一首,有“海內文章伯,周南太(tai)史公(gong)”句,稱頌(song)錢之詩(shi)文。
康熙六(liu)年(nian)(nian)(1667)二(er)月,游(you)(you)太(tai)原西郊崛?寺。三月,重游(you)(you)晉(jin)祠(ci)。秋,王顯(xian)祚落(luo)職。朱彝尊復至云(yun)中(zhong)(zhong)訪(fang)曹(cao)溶。在曹(cao)溶幕(mu)中(zhong)(zhong)常以詞與(yu)曹(cao)唱和(he)。后為文追憶:“余(yu)壯日從先生(指曹(cao)溶)南游(you)(you)嶺表(biao),西北(bei)至云(yun)中(zhong)(zhong),酒闌燈灺(xie),往往以小令、慢詞更迭唱和(he);有井(jing)水(shui)處,輒為銀箏(zheng)檀板所(suo)歌。”(見(jian)《靜(jing)志居(ju)詩(shi)話》)八月初,至宣(xuan)府(今(jin)河北(bei)宣(xuan)化)訪(fang)李良年(nian)(nian),客(ke)居(ju)守備嚴偉幕(mu)中(zhong)(zhong)。至北(bei)京(jing),與(yu)表(biao)兄譚吉璁同寓。訪(fang)王士禛(zhen)。王士禛(zhen)《朱錫鬯自代州至京(jing)奉(feng)柬》詩(shi)有“燕市雪(xue)深衣褐敝,吳江風(feng)落(luo)酒船(chuan)遲”句。為王士禛(zhen)詩(shi)集作序(《王禮部詩(shi)序》)。訪(fang)孫承(cheng)澤。孫回訪(fang)朱彝尊寓后,對人(ren)說(shuo):“吾見(jian)客(ke)長安(an)者,爭馳逐聲利,其不廢著(zhu)述者,惟秀水(shui)朱十(shi)一人(ren)而已(yi)。”(見(jian)《國朝(chao)先正事略(lve)》卷三十(shi)九)詞集《靜(jing)志居(ju)琴趣》成。
朱彝尊(zun)著有(you)《日下(xia)舊(jiu)聞》《經義考》《曝書(shu)亭詩(shi)文(wen)集(ji)》等書(shu)。(參考《國朝(chao)先(xian)正(zheng)事略》卷三十九《文(wen)苑》)彝尊(zun)選輯唐(tang)、五(wu)代、宋以來(lai)下(xia)逮元張翥諸家詞(ci)為《詞(ci)綜》,以開浙西詞(ci)派。
其《曝書(shu)亭(ting)詞》,自定為《江湖載酒(jiu)集(ji)》《靜志(zhi)居琴(qin)趣(qu)》《茶煙閣體(ti)物集(ji)》《蕃錦(jin)集(ji)》等四種,有李富孫(sun)注本。
朱(zhu)(zhu)彝尊(zun)(zun)是清(qing)(qing)代詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)領袖,其詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)在清(qing)(qing)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)中影響巨(ju)大。他和陳維崧并(bing)稱“朱(zhu)(zhu)陳”,執掌詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)牛耳,開創清(qing)(qing)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)新格(ge)局(ju)。他認為(wei)明詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)因專學《花間集(ji)》《草堂詩(shi)余》,有氣格(ge)卑弱(ruo)、語言浮薄之(zhi)弊,乃標舉(ju)“清(qing)(qing)空”、“醇雅”(其說源于(yu)張(zhang)炎)以矯之(zhi)。他主張(zhang)宗(zong)法南(nan)宋詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci),尤(you)尊(zun)(zun)崇其時格(ge)律派(pai)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)人姜(jiang)夔、張(zhang)炎,提出:“世人言詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci),必稱北宋,然詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)至(zhi)南(nan)宋始極(ji)其工,至(zhi)宋季而始極(ji)其變。姜(jiang)堯章(zhang)氏(姜(jiang)夔)最(zui)為(wei)杰出。”(《詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)綜(zong)(zong)·發凡》)又云:“倚新聲(sheng)玉田(張(zhang)炎)差近(jin)。”(《解佩令·自題詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)集(ji)》)他還選輯唐至(zhi)元人詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)為(wei)《詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)綜(zong)(zong)》,借(jie)以推衍其主張(zhang)。這一主張(zhang)被不(bu)少人尤(you)其是浙(zhe)(zhe)西(xi)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)家(jia)所接受(shou)而翕然風(feng)從,“數十年(nian)來,浙(zhe)(zhe)西(xi)填詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)者,家(jia)白石而戶玉田”(《靜惕(ti)堂詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)序(xu)》)。后龔翔麟選朱(zhu)(zhu)彝尊(zun)(zun)、李良年(nian)、李符(fu)、沈(shen)皞日、沈(shen)岸登及(ji)本(ben)人詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)為(wei)《浙(zhe)(zhe)西(xi)六家(jia)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)》,遂(sui)有“浙(zhe)(zhe)西(xi)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)派(pai)”之(zhi)名。其勢力籠罩了康熙、雍正、乾隆(long)三(san)朝百余年(nian)的(de)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)。
朱(zhu)彝尊的《曝(pu)書亭詞(ci)》由數種詞(ci)集匯(hui)編而成。所作講求詞(ci)律工嚴,用字致密清新,其(qi)佳(jia)者意境醇雅凈亮,極(ji)為精巧。
如《洞仙歌·吳江曉發》:
澄(cheng)湖淡月,響漁榔無數。一(yi)霎通波撥柔櫓,過垂虹亭畔,語鴨橋邊,籬根綻、點點牽牛花(hua)吐。紅樓思此際,謝(xie)女(nv)檀郎,幾處殘(can)燈在(zai)窗(chuang)戶。隨分且欹眠,枕上(shang)吳歌,聲未了、夢(meng)輕重作(zuo)。也盡勝(sheng)、鞭(bian)絲亂(luan)山中,聽風(feng)鐸郎當,馬頭(tou)沖霧(wu)。
靜(jing)謐(mi)的(de)江(jiang)南(nan)水鄉(xiang)的(de)清晨,乘舟(zhou)出(chu)發的(de)風情(qing),被描摹(mo)得(de)十分(fen)細膩。一路月淡水柔,籬邊花發,樓頭(tou)燈(deng)殘,舟(zhou)中人在吳歌聲中若夢若醒,寫出(chu)一種清幽的(de)情(qing)趣。
朱(zhu)彝尊有一(yi)部分據(ju)說是為(wei)其妻妹而(er)作的情詞,大都寫(xie)得婉轉細(xi)柔,時有哀(ai)艷之筆。下面(mian)是其中的一(yi)首《眼兒媚》:
那年私語小窗邊,明月未(wei)曾(ceng)圓(yuan)。含(han)羞幾度,幾拋人遠,忽近人前。無情最(zui)是寒(han)江水,催送渡頭船。一聲歸(gui)去,臨行又坐,乍起(qi)翻眠。
把初戀時的(de)欲罷(ba)還休(xiu),熱戀后(hou)離別之際(ji)的(de)坐立不安,表現得淋漓盡致。文字(zi)平易清新,卻又可以領略到孤(gu)詣錘煉的(de)功(gong)力。
朱(zhu)彝尊詞(ci)(ci)中,還(huan)有(you)一部(bu)分(fen)懷古、詠史之作,頗(po)有(you)蒼涼(liang)之意。如《金明(ming)池·燕(yan)臺(tai)懷古和申隨叔翰林(lin)》的(de)(de)結(jie)末(mo)幾(ji)句:“數(shu)燕(yan)云、十六神州,有(you)多少園陵,頹(tui)垣斷(duan)碣。正(zheng)石(shi)馬(ma)嘶殘(can),金仙淚盡,古水荒(huang)溝寒月。”但這類詞(ci)(ci)缺(que)乏激昂雄壯(zhuang)的(de)(de)情調(diao),而且在朱(zhu)彝尊那里(li)也(ye)不是(shi)主要的(de)(de)。他推崇南宋(song)亡國前后(hou)的(de)(de)一群詞(ci)(ci)人,而他們的(de)(de)特(te)點正(zheng)是(shi)用精雅的(de)(de)語(yu)言形式(shi)(shi)構(gou)造清空虛渺的(de)(de)意境,作為(wei)逃脫(tuo)現實的(de)(de)心靈(ling)寄寓(yu),這里(li)有(you)著時代、處境和心理的(de)(de)相似之處。后(hou)人批(pi)評說(shuo):“自朱(zhu)竹垞(cha)以玉田(tian)(張炎)為(wei)宗,所選《詞(ci)(ci)綜(zong)》,意旨(zhi)枯寂;后(hou)人繼之,尤為(wei)冗漫。以二窗為(wei)祖(zu)禰(ni),視(shi)辛(xin)、劉若(ruo)仇讎(chou),家法若(ruo)斯,庸(yong)非巨(ju)謬。”(文廷式(shi)(shi)《云起軒詞(ci)(ci)鈔(chao)序》)
朱彝尊(zun)與王士(shi)禛同(tong)時馳名詩壇,當(dang)時有“南朱北王”之稱,趙執信也(ye)尊(zun)奉他們為兩大家(見《談(tan)龍錄(lu)》)。
朱(zhu)彝尊論詩(shi),早期宗唐(tang)(tang)黜(chu)宋,對于陸(lu)游批評尤(you)為尖(jian)銳(rui),謂其詩(shi)“句法稠(chou)疊”,“令人生憎(zeng)”(《書(shu)劍南(nan)集后》),晚年(nian)則由唐(tang)(tang)入宋,詩(shi)崇黃庭堅。但總體上說,他(ta)的詩(shi)有學者氣,重才藻,求典雅,缺乏初盛唐(tang)(tang)詩(shi)歌(ge)激蕩奔放(fang)的氣概(gai)。如《送袁(yuan)駿還吳門》:
袁郎失(shi)意歸去來,彈鋏長歌(ge)空復哀。天寒好向汝(ru)南臥,酒盡誰逢河(he)朔杯(bei)。遠岸楓(feng)林(lin)孤(gu)棹入(ru),平江秋水夕陽開。要離(li)墓(mu)上經(jing)過地(di),知爾(er)相思日(ri)幾回(hui)。
詩中引用了馮諼彈鋏、袁(yuan)安臥雪、劉(liu)松與(yu)袁(yuan)紹子(zi)弟酣飲(yin)以(yi)避(bi)暑和(he)皋(gao)伯通葬梁鴻(hong)于要離(li)墓(mu)旁等典故,表(biao)現了對(dui)友人的理(li)解和(he)情誼,從(cong)中可(ke)以(yi)看出(chu)朱彝尊詩的一(yi)般特點。
在他的(de)一些(xie)抒(shu)發(fa)個人不平之憤(fen)的(de)詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)作中,語(yu)言則較(jiao)為明快,如《寂寞行》等;另有部分短小的(de)寫(xie)景詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)和歌謠體的(de)詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi),像《永嘉雜詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)二十(shi)首(shou)(shou)》《鴛鴦湖棹歌一百首(shou)(shou)》,也寫(xie)得較(jiao)為輕靈。下(xia)錄《永嘉雜詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)二十(shi)首(shou)(shou)》中的(de)《孤嶼》:
孤嶼題(ti)詩處,中川激亂流(liu)。相看風色暮,未(wei)可纜輕舟。
清(qing)人對朱彝尊的(de)詩評價很高,這(zhe)和清(qing)人重學(xue)問的(de)風氣有關。
朱(zhu)彝(yi)尊精于金石文(wen)史,游大江南北,北出(chu)云朔,東泛滄海,經甌越,所至(zhi)叢祠(ci)荒(huang)(huang)冢,破(po)爐殘碑之(zhi)文(wen),無不搜(sou)剔(ti)考證,與史傳參校異(yi)同。家富藏(zang)(zang)書(shu)(shu),通籍之(zhi)后,所藏(zang)(zang)益富,曾收李延昰藏(zang)(zang)書(shu)(shu)50柜,2500卷(juan)(juan)(juan),達(da)到藏(zang)(zang)書(shu)(shu)3000余卷(juan)(juan)(juan),后又收項氏“萬(wan)卷(juan)(juan)(juan)樓”殘帙,又到曹溶、徐乾學家,借其藏(zang)(zang)書(shu)(shu)傳抄(chao),其藏(zang)(zang)書(shu)(shu)所好愈(yu)篤(du)。又借抄(chao)于宛平(ping)孫氏、無錫秦氏、昆(kun)山徐氏、晉江黃(huang)氏、錢唐龔氏等(deng)諸家舊藏(zang)(zang),合計先后所得自稱“擁書(shu)(shu)8萬(wan)卷(juan)(juan)(juan)”。藏(zang)(zang)書(shu)(shu)處名“曝書(shu)(shu)亭(ting)”、“古藤書(shu)(shu)屋”,“潛(qian)采堂”,聚藏(zang)(zang)30櫝(du),曾因偷抄(chao)史館藏(zang)(zang)書(shu)(shu)而(er)被貶官(guan),遂(sui)刻(ke)有一藏(zang)(zang)書(shu)(shu)銘文(wen)稱:“奪(duo)我(wo)(wo)七(qi)品官(guan),寫我(wo)(wo)萬(wan)卷(juan)(juan)(juan)書(shu)(shu)。”藏(zang)(zang)書(shu)(shu)印有“購此書(shu)(shu),頗不易,愿子孫,勿輕棄”、“梅會里(li)朱(zhu)氏”、“潛(qian)采堂藏(zang)(zang)書(shu)(shu)”、“七(qi)品官(guan)耳(er)”、“我(wo)(wo)生之(zhi)年歲在屠維大荒(huang)(huang)落月在橘莊(zhuang)十四日癸酋時(shi)”、“秀水(shui)朱(zhu)彝(yi)尊錫鬯氏”、“南書(shu)(shu)房鏑史記”、“南書(shu)(shu)房舊講官(guan)”、“小(xiao)長蘆(lu)(lu)釣(diao)魚師”、“得之(zhi)有道傳之(zhi)無愧”、“別(bie)業在小(xiao)長蘆(lu)(lu)之(zhi)南轂山之(zhi)東東西(xi)峽石大小(xiao)橫山之(zhi)北”等(deng)。
先著(zhu)有《經(jing)(jing)(jing)義(yi)(yi)存亡(wang)考(kao)》,經(jing)(jing)(jing)不斷修訂(ding),成《經(jing)(jing)(jing)義(yi)(yi)考(kao)》300卷(juan),是(shi)第(di)一部統考(kao)歷代經(jing)(jing)(jing)學的(de)專科目錄。以(yi)(yi)書(shu)名為綱,參歷代目錄所著(zhu)說經(jing)(jing)(jing)之書(shu),先注(zhu)卷(juan)數、著(zhu)者、注(zhu)疏者,其下各注(zhu)存、佚、闕、未(wei)見等附注(zhu),自古以(yi)(yi)來諸家書(shu)目所未(wei)及。網羅宏(hong)富,為兩千年(nian)來經(jing)(jing)(jing)書(shu)總(zong)匯,是(shi)研(yan)究中(zhong)國(guo)古代哲學史、文化(hua)史、學術史的(de)必備工具書(shu),毛奇齡稱編纂(zuan)該書(shu)“非博極群書(shu),不能有此”。康熙帝南巡時,還親(qin)自為他寫了(le)“研(yan)經(jing)(jing)(jing)博物(wu)”的(de)題詞(ci)。此目分別(bie)在康熙四十(shi)年(nian)(1701)和乾(qian)(qian)隆二十(shi)年(nian)(1755)刊(kan)行。乾(qian)(qian)隆末年(nian),翁方綱撰《經(jing)(jing)(jing)義(yi)(yi)考(kao)補正》12卷(juan)。
陳(chen)廷焯(zhuo)《白雨齋(zhai)詞話》:竹坨(tuo)詞疏(shu)中有(you)密,獨出(chu)冠時,微少(shao)沉厚之意。《江(jiang)湖載(zai)酒(jiu)集》灑落有(you)致,《茶(cha)煙(yan)閣體(ti)物(wu)集》組織(zhi)甚工,《蕃錦集》運用(yong)成(cheng)語,別(bie)具(ju)匠心,然皆無甚大過(guo)人處。惟《靜(jing)志居(ju)琴趣(qu)》一卷,盡掃陳(chen)言,獨出(chu)機杼,艷詞有(you)此,匪(fei)獨晏、歐所不能,即李(li)后主,牛松卿亦未嘗夢見,真(zhen)古今絕(jue)構也(ye),惜托體(ti)未為(wei)大雅。《靜(jing)志居(ju)琴趣(qu)》一卷,生香真(zhen)色(se),得未曾(ceng)有(you)!前后次序,略(lve)可意會(hui),不必穿鑿求(qiu)之。
譚獻說:“錫鬯、其(qi)(qi)年(nian)(陳維崧字)出,而本(ben)朝詞(ci)派(pai)始成”,“錫鬯情深,其(qi)(qi)年(nian)筆重,固后人(ren)(ren)(ren)所難到。”(《篋(qie)中詞(ci)》二(er)(er))《桂(gui)殿秋》是朱(zhu)彝尊(zun)(zun)的(de)代表作。況周頤(yi)的(de)《蕙風(feng)詞(ci)話》將其(qi)(qi)列為當(dang)朝第一。詞(ci)云:思往(wang)事,渡江干,青娥低映越山看。共眠一舸(ge)聽秋雨(yu),小簟輕(qing)衾各自(zi)寒(han)。寥寥四句,二(er)(er)十七個字,勾(gou)畫了(le)(le)一個凄(qi)婉場(chang)景(jing),講述(shu)了(le)(le)一段動人(ren)(ren)(ren)故事,抒發了(le)(le)一腔不舍癡情,揭示了(le)(le)一種無奈人(ren)(ren)(ren)生。朱(zhu)彝尊(zun)(zun)與(yu)其(qi)(qi)妻妹馮壽常相戀,曾以一首排(pai)律《風(feng)懷二(er)(er)百韻》記敘他們的(de)愛情故事。