《菩(pu)薩蠻(man)·小(xiao)山重疊金(jin)明(ming)滅》是唐代文學家溫庭筠的(de)代表(biao)詞(ci)(ci)作。此詞(ci)(ci)寫(xie)女子(zi)起床梳洗時的(de)嬌慵姿態,以(yi)及妝成后的(de)情態,暗示了(le)(le)人(ren)(ren)(ren)物孤獨寂寞(mo)的(de)心(xin)(xin)境。詞(ci)(ci)人(ren)(ren)(ren)把(ba)女子(zi)的(de)容(rong)貌(mao)寫(xie)得(de)很(hen)美麗,服(fu)(fu)飾寫(xie)得(de)很(hen)華貴,體態也寫(xie)得(de)十分嬌柔,仿(fang)佛描繪了(le)(le)一幅唐代仕女圖。全詞(ci)(ci)成功地運(yun)用了(le)(le)反(fan)襯(chen)手法(fa),委婉含蓄地揭示了(le)(le)人(ren)(ren)(ren)物的(de)內(nei)(nei)心(xin)(xin)世界。鷓鴣雙(shuang)雙(shuang),反(fan)襯(chen)人(ren)(ren)(ren)物的(de)孤獨;容(rong)貌(mao)服(fu)(fu)飾的(de)描寫(xie),反(fan)襯(chen)人(ren)(ren)(ren)物內(nei)(nei)心(xin)(xin)的(de)寂寞(mo)空虛。作品充分體現了(le)(le)作者的(de)詞(ci)(ci)風和(he)藝(yi)術成就。
這首詞后來(lai)被譜寫成歌曲,成為(wei)電(dian)視劇《甄(zhen)嬛傳》的插(cha)曲《菩(pu)薩蠻(man)》,由劉歡(huan)填曲,姚(yao)貝(bei)娜(na)演(yan)唱。
菩薩蠻⑴
小(xiao)山重疊金明滅⑵,鬢(bin)云欲度香腮雪⑶。懶起畫蛾眉(mei)⑷,弄妝梳洗遲⑸。
照花(hua)前后(hou)鏡,花(hua)面交相映。新帖繡羅襦⑹,雙雙金鷓鴣⑺。
⑴菩(pu)(pu)薩(sa)(sa)蠻:本唐教(jiao)坊曲名(ming),后用(yong)為詞牌名(ming),也用(yong)作(zuo)曲牌名(ming)。亦作(zuo)“菩(pu)(pu)薩(sa)(sa)鬘”,又名(ming)“子(zi)夜(ye)歌”“重疊金”等。雙調,四十四字,屬小令,以五七言組成。上(shang)下片均兩(liang)(liang)仄韻轉(zhuan)兩(liang)(liang)平(ping)韻。
⑵小山(shan):指(zhi)(zhi)屏風上(shang)的(de)(de)(de)(de)圖(tu)案,由于屏風是折疊的(de)(de)(de)(de),所(suo)以說(shuo)(shuo)小山(shan)重(zhong)疊。一(yi)(yi)說(shuo)(shuo)小山(shan)是眉(mei)(mei)妝(zhuang)的(de)(de)(de)(de)名目,指(zhi)(zhi)小山(shan)眉(mei)(mei),彎彎的(de)(de)(de)(de)眉(mei)(mei)毛(mao)。晚唐五(wu)代,此樣盛行,見于《海錄碎事》,為“十眉(mei)(mei)”之一(yi)(yi)式(shi)。金明滅(mie):形(xing)容陽光(guang)照在屏風上(shang)金光(guang)閃閃的(de)(de)(de)(de)樣子(zi)。一(yi)(yi)說(shuo)(shuo)描寫女(nv)子(zi)頭(tou)上(shang)插(cha)戴的(de)(de)(de)(de)飾金小梳子(zi)重(zhong)疊閃爍的(de)(de)(de)(de)情形(xing),或指(zhi)(zhi)女(nv)子(zi)額(e)(e)上(shang)涂成梅花圖(tu)案的(de)(de)(de)(de)額(e)(e)黃有所(suo)脫落而(er)或明或暗。金,指(zhi)(zhi)唐時婦女(nv)眉(mei)(mei)際妝(zhuang)飾之“額(e)(e)黃”。明滅(mie),隱現(xian)明滅(mie)的(de)(de)(de)(de)樣子(zi)。
⑶鬢云(yun):像(xiang)云(yun)朵似(si)的鬢發,形容發髻蓬松如云(yun)。欲(yu)度(du):將掩未掩的樣子。度(du),覆蓋,過掩,形容鬢角延(yan)伸向臉頰,逐漸輕(qing)淡,像(xiang)云(yun)影(ying)輕(qing)度(du)。香腮雪(xue):香雪(xue)腮,雪(xue)白的面頰。
⑷蛾(e)(e)眉(mei):女子的眉(mei)毛細長彎曲(qu)像蠶蛾(e)(e)的觸須,故稱蛾(e)(e)眉(mei)。一(yi)說指元和以(yi)后叫濃闊的時新(xin)眉(mei)式“蛾(e)(e)翅眉(mei)”。
⑸弄妝:梳妝打扮,修(xiu)飾儀容。
⑹貼繡(xiu):蘇繡(xiu)中的一種工(gong)藝。羅襦(rú):絲綢短(duan)(duan)襖。襦,短(duan)(duan)上衣(yi)。
⑺金鷓(zhè)鴣(gu)(gū):貼(tie)(tie)繡(xiu)上(shang)去的鷓鴣(gu)圖,說的是(shi)當時的衣飾(shi),就是(shi)用金線(xian)繡(xiu)好花(hua)樣,再繡(xiu)貼(tie)(tie)在(zai)衣服(fu)上(shang),謂(wei)之“貼(tie)(tie)金”。
畫(hua)屏上(shang)重疊(die)的(de)小山風景(jing),閃露出時明時暗的(de)晨光;仿佛雪(xue)地上(shang)飄過(guo)一縷青(qing)云(yun),烏黑的(de)鬢(bin)發掠過(guo)她的(de)臉龐。懶懶地無心(xin)去(qu)描(miao)彎彎的(de)眉,遲了(le)好久(jiu)才起身(shen)梳理晨妝。
照插花時(shi)前鏡(jing)對著后鏡(jing),鏡(jing)里鏡(jing)外都是花的(de)(de)倩影(ying)。身穿嶄新(xin)的(de)(de)綾羅短(duan)衣,貼繡的(de)(de)鷓(zhe)鴣似欲飛動;那金線(xian)繡成的(de)(de)鷓(zhe)鴣成雙,又撩起她相思的(de)(de)柔(rou)情。
此(ci)詞(ci)(ci)約作于(yu)大中(唐(tang)宣宗年(nian)(nian)號,847—860)后期。據《唐(tang)才子(zi)傳》和《北夢瑣言》記載,唐(tang)宣宗喜歡(huan)曲詞(ci)(ci)《菩薩(sa)蠻》,相(xiang)國令狐绹(tao)暗(an)自(zi)請溫庭(ting)筠代己新填《菩薩(sa)蠻》詞(ci)(ci)以進(jin)。據此(ci)可知《菩薩(sa)蠻》諸詞(ci)(ci)乃溫庭(ting)筠所(suo)撰而由令狐绹(tao)進(jin)獻唐(tang)宣宗之(zhi)(zhi)作。其時當在大中四年(nian)(nian)(850)十(shi)月至十(shi)三年(nian)(nian)(859)十(shi)月之(zhi)(zhi)間,《唐(tang)五代文(wen)學編(bian)年(nian)(nian)史》編(bian)為大中六年(nian)(nian)(852)前后,正值(zhi)溫庭(ting)筠屢試(shi)不第之(zhi)(zhi)時。
溫庭筠(yun),唐(tang)代詩(shi)人(ren)(ren)(ren)、詞(ci)(ci)人(ren)(ren)(ren)。本名岐,字飛(fei)卿,太原祁(今(jin)山西(xi)祁縣東南)人(ren)(ren)(ren)。富有天才,文思敏捷,每(mei)入(ru)試(shi),押官韻,八(ba)叉(cha)手而成八(ba)韻,故有“溫八(ba)叉(cha)”“溫八(ba)吟”之(zhi)(zhi)稱。然(ran)恃才不(bu)羈,又好(hao)譏(ji)刺(ci)權貴,多(duo)犯忌諱,取憎于(yu)時(shi),故屢舉(ju)進士不(bu)第,長被貶抑,終生不(bu)得(de)志。官終國子助教。精通音(yin)律(lv),詩(shi)詞(ci)(ci)兼(jian)工。詩(shi)與李(li)商隱齊名,時(shi)稱“溫李(li)”。其詩(shi)辭藻華麗,秾艷精致。其詞(ci)(ci)藝術成就在晚唐(tang)諸詞(ci)(ci)人(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)上,為“花間派”首(shou)要詞(ci)(ci)人(ren)(ren)(ren),對詞(ci)(ci)的(de)發(fa)展影響較大(da)。在詞(ci)(ci)史(shi)上,與韋(wei)(wei)莊(zhuang)并稱“溫韋(wei)(wei)”。現存詩(shi)三百多(duo)首(shou),詞(ci)(ci)七十余(yu)首(shou)。后(hou)人(ren)(ren)(ren)輯有《溫飛(fei)卿集箋注》等(deng)。
這首《菩(pu)薩蠻》詞以精致的(de)(de)構(gou)思,精美的(de)(de)語言(yan),寫閨中思婦獨(du)處的(de)(de)情(qing)懷,刻畫出一(yi)位典型環境中的(de)(de)典型女性形象。
詞作(zuo)(zuo)首句“小山(shan)重(zhong)疊(die)金明滅”頗晦澀(se)難解(jie),有(you)認為是寫(xie)室內屏風的,有(you)認為是寫(xie)女子眉妝(zhuang)的,還有(you)解(jie)為是寫(xie)女子發(fa)髻的,歧義(yi)紛(fen)(fen)紛(fen)(fen)。因此學者往(wang)往(wang)給予特別關注(zhu),解(jie)讀(du)評(ping)鑒,發(fa)掘(jue)之(zhi)(zhi)深,體會之(zhi)(zhi)細,分析之(zhi)(zhi)精,可謂字(zi)無剩義(yi),甚(shen)至遠遠超出(chu)作(zuo)(zuo)者寫(xie)作(zuo)(zuo)歌詞時主(zhu)觀上所欲(yu)表現的內容意(yi)蘊。次句寫(xie)閨中思婦初醒而尚未起(qi)床(chuang)(chuang),散亂如(ru)云的鬢發(fa),在如(ru)雪(xue)的面(mian)龐(pang)上飄動。三、四(si)句寫(xie)主(zhu)人公起(qi)床(chuang)(chuang)后的行動:懶懶地(di)打扮(ban),慢慢地(di)梳洗。其中的“懶”字(zi)和“遲”字(zi),生動地(di)體現了女主(zhu)人公的惆悵倦怠之(zhi)(zhi)情(qing)態。
過片兩句(ju)承接上片寫(xie)(xie)妝(zhuang)(zhuang)扮的(de)(de)具體情形(xing):簪花(hua)時,置放前(qian)后(hou)(hou)雙(shuang)鏡,非常(chang)細(xi)致、講究,花(hua)容和人(ren)面交相輝映,更(geng)(geng)覺(jue)人(ren)面如(ru)花(hua),嬌俏艷麗。此(ci)處寫(xie)(xie)女主人(ren)公的(de)(de)“細(xi)致”“認真”,與(yu)前(qian)面的(de)(de)“懶”“遲(chi)”,真實地反映了她(ta)內心(xin)的(de)(de)矛盾:因情人(ren)不(bu)在,無人(ren)欣賞(shang),而懶起遲(chi)妝(zhuang)(zhuang),但少婦(fu)的(de)(de)愛美天性(xing)又使(shi)她(ta)本能(neng)地進行細(xi)致妝(zhuang)(zhuang)扮。最(zui)后(hou)(hou)兩句(ju)寫(xie)(xie)她(ta)更(geng)(geng)換衣(yi)服時,忽然看見(jian)上面繡有的(de)(de)雙(shuang)雙(shuang)鷓鴣(gu),不(bu)禁更(geng)(geng)添了一段新(xin)愁。
全(quan)篇內容是寫一(yi)個女子早晨自嬌臥未醒,宿妝(zhuang)已殘(can)而(er)懶起(qi)梳妝(zhuang),而(er)妝(zhuang)畢簪(zan)花照鏡,而(er)穿上新羅(luo)(luo)襦之過程。結構亦循此(ci)次序作直線型之描敘(xu),極清晰(xi)明(ming)了。此(ci)詞(ci)寫閨(gui)怨之情(qing),卻(que)不著(zhu)一(yi)字(zi)點(dian)破,而(er)是通(tong)過主人公(gong)起(qi)床前后(hou)一(yi)系列(lie)的動作、服(fu)飾,讓讀(du)者由此(ci)去窺視其內心的隱秘。尤其是詞(ci)的末二句“新帖繡羅(luo)(luo)襦,雙雙金鷓鴣”,不僅充分(fen)體(ti)現了溫庭筠詞(ci)密麗濃艷的風格(ge),而(er)且以詠物襯(chen)人情(qing),更見蘊藉。
在格律上,詞(ci)作(zuo)采(cai)用(yong)了仄韻和平韻交錯(cuo)變換(huan)的調(diao)式(shi)來(lai)表現曲折(zhe)細膩的思想感(gan)情(qing),而“照花前后鏡,花面交相映(ying)”二(er)句,不(bu)僅平仄合于律句,而且巧(qiao)妙地安(an)排了五個響亮的去聲(sheng)字:“照”“后”“鏡”“面”“映(ying)”,置于換(huan)頭之處,吟唱時(shi),就更加顯得跌宕飛動,抑(yi)揚(yang)頓挫。
清人張惠(hui)言:此感士不(bu)遇之(zhi)作也(ye)。篇法仿佛《長(chang)門賦(fu)》,而用節節逆敘。此章(zhang)從(cong)夢曉后(hou)領(ling)起(qi)“懶起(qi)”二字,含后(hou)文(wen)情事。“照花(hua)”四句(ju),《離騷》初(chu)服之(zhi)意。(《詞選》卷(juan)一)
清(qing)人譚獻(xian):以《士不(bu)遇賦》讀之最確。“懶起”句,起步。(《譚評詞辨》卷一)
清人陳廷焯:飛卿詞(ci)(ci),如(ru)“懶(lan)起畫(hua)蛾眉,弄妝梳洗遲”,無限傷心,溢于言表。(《白雨齋詞(ci)(ci)話》卷一)
清人張德瀛:詞(ci)有與風詩意(yi)義相近者,自(zi)唐(tang)迄(qi)宋,前人巨制,多(duo)寓微(wei)旨(zhi)。……溫飛卿“小(xiao)山(shan)重疊”,《柏(bo)舟》寄意(yi)也。(《詞(ci)徵》卷一(yi))
近人李冰若:“小(xiao)山(shan)”,當即屏山(shan),猶(you)言(yan)屏山(shan)之(zhi)金碧晃靈也(ye)。此種雕飾(shi)太過(guo)之(zhi)句(ju),已(yi)開吳夢窗堆砌晦(hui)澀之(zhi)徑。“新帖繡(xiu)羅襦”二(er)句(ju),用十字(zi)止(zhi)說得(de)襦上(shang)繡(xiu)鷓鴣而(er)已(yi)。統觀全詞意(yi),諛之(zhi)則為盛年獨處,顧影(ying)自(zi)憐;抑(yi)之(zhi)則侈陳服(fu)飾(shi),搔首弄姿。“初服(fu)”之(zhi)意(yi),蒙所不(bu)解。(《花間集(ji)評(ping)注·栩莊漫記(ji)》)
近人劉(liu)永濟:全首以人物(wu)的態度、動作(zuo)、衣飾、器物(wu)作(zuo)客觀之(zhi)描寫,而(er)所寫之(zhi)人之(zhi)心情(qing)乃自(zi)然(ran)呈現。此種心情(qing),又為因夢見(jian)離(li)人而(er)起者,雖詞(ci)中不(bu)曾明言,而(er)離(li)愁(chou)別恨(hen)已縈繞筆底,分明可見(jian),讀之(zhi)動人。此庭(ting)筠表達之(zhi)高也。(《唐(tang)五代兩宋(song)詞(ci)簡析》)
近人俞平(ping)伯:旨在(zai)寫艷,而只說(shuo)“妝”,手段高絕。(《讀詞偶得》)
近人浦江清:此章寫美人晨起梳(shu)妝,一意貫穿,脈(mo)絡(luo)分明(ming)。論其(qi)筆法,則是客觀的描(miao)寫,非主觀的抒情,其(qi)中只有描(miao)寫體態語,無抒情語。(《詞的講(jiang)解》)
近人葉(xie)嘉瑩:此詞自客(ke)觀之(zhi)觀點讀之(zhi),實但寫一女子晨起化(hua)妝而(er)已。(《溫庭筠(yun)詞概說(shuo)》)
近人唐圭璋:此首(shou)寫閨怨,章(zhang)法(fa)極(ji)密,層次(ci)極(ji)清。(《唐宋詞簡釋》)
近(jin)人夏(xia)承燾:全詞點(dian)睛的是“雙雙”兩字,它是上片“懶”和“遲”的根源。全詞描寫女性,這里面也可能暗寓這位沒落文人自己的身(shen)世之感。(《唐宋詞欣賞》)
近人周(zhou)汝昌:通體一(yi)氣。精(jing)整(zheng)無只字雜(za)言,所寫只是(shi)一(yi)件(jian)事(shi),若為(wei)之擬一(yi)題目增入,便(bian)是(shi)“梳妝”二字。領(ling)會此二字,一(yi)切迎(ying)刃而解。而妝者,以(yi)眉(mei)為(wei)始;梳者,以(yi)鬢(bin)為(wei)主(zhu);故首句即(ji)寫眉(mei),次句即(ji)寫鬢(bin)。……飛卿詞極工于(yu)組(zu)織聯(lian)絡(luo),回互呼應,此一(yi)例(li),足以(yi)見(jian)之。(《唐宋詞鑒賞辭(ci)典》上卷)