人物生平
早年經歷
劉(liu)肇(zhao),是漢章帝劉(liu)炟第四子。其(qi)母梁貴人是褒親(qin)愍侯梁竦之女,建初(chu)二年(76年)入宮。
建初四年(78年),生下劉(liu)(liu)肇(zhao)。后(hou)(hou)被竇皇(huang)(huang)后(hou)(hou)誣陷,憂(you)郁而(er)死,竇皇(huang)(huang)后(hou)(hou)親自(zi)撫養劉(liu)(liu)肇(zhao),視如己子。
建初七年(82年)六月(yue)十八日,漢章(zhang)帝(di)廢皇太子劉慶為清河王,改(gai)立劉肇(zhao)為皇太子。
登基為帝
章和二年(nian)(88年(nian))二月三十日(ri),漢(han)章帝(di)去世,皇太子劉(liu)肇(zhao)繼位,即為漢(han)和帝(di),尊嫡母竇皇后為皇太后,因劉(liu)肇(zhao)年(nian)幼,由竇太后臨(lin)朝稱制。
竇(dou)太后把哥(ge)(ge)哥(ge)(ge)竇(dou)憲由虎(hu)賁中郎(lang)將(jiang)提升(sheng)為侍中,掌(zhang)管(guan)朝廷機密,負(fu)責發布(bu)誥命;讓弟(di)弟(di)竇(dou)篤任虎(hu)賁中郎(lang)將(jiang),統領皇帝的侍衛;弟(di)弟(di)竇(dou)景、竇(dou)環(huan)均任中常將(jiang),負(fu)責傳達詔令和統理文書。這樣(yang),竇(dou)氏兄(xiong)弟(di)便都在皇帝周圍的顯(xian)要地(di)位,從(cong)而(er)掌(zhang)握了國(guo)家政治的中樞。
竇(dou)太后(hou)(hou)將政權統于自(zi)己一人之手(shou),獨(du)斷專橫,強予決策。對于伐(fa)北(bei)匈(xiong)(xiong)奴(nu),尚書、侍御史、騎都(dou)尉、議郎(lang)等等都(dou)極力上諫,甚(shen)至指責竇(dou)太后(hou)(hou)“奈何以一人之計,棄萬(wan)人之命”,也沒(mei)有擋住太后(hou)(hou)為袒護竇(dou)憲(xian)(xian)而(er)出(chu)兵。重(zhong)創北(bei)匈(xiong)(xiong)奴(nu)后(hou)(hou),是否繼續設立北(bei)單于,朝臣堅決反(fan)對,但由于竇(dou)憲(xian)(xian)奏請設立,竇(dou)太后(hou)(hou)不顧大多數人反(fan)對,同意奏請。
竇(dou)太后(hou)還把大批竇(dou)氏家族子弟和親朋故友,任(ren)為(wei)(wei)朝(chao)官(guan)或地(di)方官(guan),從而上下勾結,專權放縱,報復打(da)擊,為(wei)(wei)所(suo)欲為(wei)(wei)。其弟弟竇(dou)景放縱奴仆胡(hu)作非為(wei)(wei),甚(shen)至白天(tian)公然攔路(lu)搶劫,侮辱婦女,而“有司莫敢(gan)舉(ju)奏”。
竇(dou)氏(shi)為(wei)維護專權(quan),安插了(le)大(da)量(liang)黨(dang)羽,因(yin)此朝廷上下多(duo)有附臣(chen)與(yu)親信。當初(chu),劉肇在長安召(zhao)見竇(dou)憲,朝臣(chen)甚至議(yi)論稱(cheng)(cheng)之“萬歲”,尚書韓棱憤怒指責“禮無人臣(chen)稱(cheng)(cheng)萬歲之制”,才算止住了(le)這(zhe)(zhe)場鬧劇(ju)。這(zhe)(zhe)一方(fang)面(mian)說(shuo)明竇(dou)氏(shi)權(quan)勢的(de)(de)(de)貴盛,另一方(fang)面(mian)也說(shuo)明時臣(chen)趨(qu)炎附勢的(de)(de)(de)風(feng)氣。因(yin)而(er),和帝執(zhi)掌政(zheng)權(quan)后,立(li)即清(qing)理竇(dou)氏(shi)殘黨(dang)余孽,太(tai)尉宋由因(yin)為(wei)竇(dou)氏(shi)黨(dang)而(er)被(bei)罷免,后自殺。其他親朋(peng)故舊,凡是依仗竇(dou)家(jia)的(de)(de)(de)關系而(er)做(zuo)官的(de)(de)(de),統統被(bei)罷免回家(jia)。
竇(dou)(dou)(dou)憲(xian)還養了許多刺(ci)客(ke),實(shi)行暗殺(sha)政策,謀害那些具有宿怨私仇、持有不同政見、可能危害竇(dou)(dou)(dou)氏的人。在漢明帝永(yong)平年間,竇(dou)(dou)(dou)憲(xian)的父親竇(dou)(dou)(dou)勛(xun)犯罪(zui),韓紆(yu)審理(li)此(ci)案,考實(shi)竇(dou)(dou)(dou)勛(xun)坐獄被誅。竇(dou)(dou)(dou)太(tai)后當政時,韓紆(yu)已死,竇(dou)(dou)(dou)憲(xian)即派刺(ci)客(ke)刺(ci)殺(sha)了韓紆(yu)的兒子,并帶回他的首(shou)級(ji)拿到(dao)竇(dou)(dou)(dou)勛(xun)墳上祭奠。周榮為尚(shang)書袁安(an)府吏,袁安(an)上書言竇(dou)(dou)(dou)憲(xian)驕縱、竇(dou)(dou)(dou)景腐敗、不宜立北匈(xiong)奴單于等奏議,均(jun)出(chu)自周榮之(zhi)筆(bi)。竇(dou)(dou)(dou)憲(xian)門客(ke)徐齮非常嫉恨(hen)他,于是(shi)當面威脅他。
設計奪權
竇太后剛(gang)愎(bi)放縱(zong),早(zao)已(yi)引起了(le)一(yi)些正直朝(chao)臣的(de)不滿(man)。他(ta)們不斷上書(shu)(shu)進諫,有時甚至以死抗爭,僅據《資(zi)治通鑒》統計,短(duan)(duan)短(duan)(duan)的(de)近(jin)五(wu)年時間(jian),大臣就針對各種問(wen)題上書(shu)(shu)十五(wu)六次。
竇(dou)氏父子兄弟(di)(di)同(tong)為九卿、校(xiao)尉(wei)(wei),遍布朝廷。穰侯鄧疊和他的弟(di)(di)弟(di)(di)步(bu)兵校(xiao)尉(wei)(wei)鄧磊(lei),母親元(yuan)(yuan)氏,竇(dou)憲(xian)的女(nv)婿(xu)射(she)聲校(xiao)尉(wei)(wei)郭(guo)舉(ju),郭(guo)舉(ju)的父親長(chang)樂少府(fu)郭(guo)璜等人,相(xiang)互(hu)勾結在一起。其中元(yuan)(yuan)氏、郭(guo)舉(ju)都出入宮廷,而郭(guo)舉(ju)又(you)得(de)到竇(dou)太后(hou)的寵幸(xing),他們(men)便共同(tong)策劃殺害劉肇。劉肇暗中了解(jie)到他們(men)的陰謀。
當時,竇(dou)憲兄弟掌握大權,劉(liu)(liu)肇與內(nei)外(wai)(wai)臣僚無(wu)法親身(shen)接近,一同相(xiang)處的只有宦官(guan)而(er)已。劉(liu)(liu)肇認(ren)為朝中大小(xiao)官(guan)員無(wu)不(bu)依(yi)附竇(dou)憲,唯(wei)獨中常侍(shi)、鉤盾令鄭眾(zhong)謹慎機(ji)敏而(er)有心計,不(bu)諂事竇(dou)氏集團(tuan),便同他(ta)密謀(mou),決定殺掉竇(dou)憲。由于竇(dou)憲出征在外(wai)(wai),怕他(ta)興(xing)兵作亂,所以暫且忍耐而(er)未敢(gan)發動。恰在此刻,竇(dou)憲和鄧疊全都回到了京城(cheng)。當時清河王劉(liu)(liu)慶(qing)(qing)特(te)別(bie)受到劉(liu)(liu)肇的恩遇,經常進入宮(gong)廷,留下(xia)住宿。劉(liu)(liu)肇即將采(cai)取行動,想(xiang)得《漢書·外(wai)(wai)戚傳》一閱。但他(ta)懼怕左右隨從之(zhi)人,不(bu)敢(gan)讓他(ta)們去(qu)找,便命劉(liu)(liu)慶(qing)(qing)私下(xia)向千乘王劉(liu)(liu)伉借閱。夜里,劉(liu)(liu)肇將劉(liu)(liu)慶(qing)(qing)單獨接入內(nei)室。又命劉(liu)(liu)慶(qing)(qing)向鄭眾(zhong)傳話(hua),讓他(ta)搜(sou)集皇帝誅殺舅父的先例。
永(yong)元(yuan)四(si)年(nian)(nian)(92年(nian)(nian))六月二十三日,劉肇(zhao)臨幸北宮(gong),下(xia)詔(zhao)命令執金(jin)吾和(he)北軍(jun)五校尉領兵備戰,駐守(shou)南(nan)宮(gong)和(he)北宮(gong);關閉城門,逮(dai)捕(bu)郭璜、郭舉、鄧(deng)疊、鄧(deng)磊,將(jiang)他(ta)們全部送(song)往監獄處死。并派(pai)謁者仆射收回竇憲(xian)的(de)大將(jiang)軍(jun)印信綬帶,將(jiang)他(ta)改封為冠軍(jun)侯,同竇篤、竇景、竇瑰一(yi)并前往各(ge)自(zi)的(de)封國(guo)。劉肇(zhao)因竇太后(hou)的(de)緣故,不(bu)愿正式(shi)處決竇憲(xian),而為他(ta)選派(pai)嚴苛干練的(de)封國(guo)宰相進行監督(du)。竇憲(xian)、竇篤、竇景到達封國(guo)以(yi)后(hou),全都(dou)強(qiang)迫命令自(zi)殺。
劉肇成(cheng)功(gong)奪回政(zheng)權,再(zai)現了漢宣帝劉詢誅霍禹的故事。
永元之隆
在一舉掃平了外戚竇氏的勢力后,劉肇開始親理政事,每日臨朝(chao)聽政,深夜批閱奏章,從(cong)不荒怠(dai)政事,故有(you)“勞謙(qian)有(you)終(zhong)”之稱。劉肇當政時期,曾多次(ci)下詔賑濟災民、減免(mian)賦(fu)稅、安置流民、勿違農時,并多次(ci)下詔納賢,在法制上也主張(zhang)寬刑,并在西(xi)域(yu)復置西(xi)域(yu)都(dou)護。
漢(han)和帝十分體恤(xu)百姓(xing)疾苦,多(duo)次(ci)下(xia)詔理冤獄(yu)、恤(xu)鰥寡、矜孤弱、薄賦斂,告誡(jie)上下(xia)官(guan)吏反(fan)省造成(cheng)天災人(ren)禍(huo)的自身原因。漢(han)和帝永興元年(105年),墾田面積達732萬(wan)多(duo)頃,為(wei)東漢(han)之(zhi)最,戶(hu)籍人(ren)口達5325萬(wan)多(duo)人(ren)。劉肇親政(zheng)后(hou)使(shi)東漢(han)國力(li)達到極盛,時人(ren)稱為(wei)“永元之(zhi)隆”。
英年早逝
元興元年(nian)(105年(nian))十二(er)月(yue)二(er)十二(er)日(ri)(ri),漢和帝病死于(yu)京都洛陽的章德前殿(dian),時年(nian)二(er)十七歲。劉(liu)肇(zhao)駕(jia)崩后,他出生僅一百余日(ri)(ri)的兒子劉(liu)隆繼位(wei),改元延(yan)(yan)平,是為漢殤帝。延(yan)(yan)平元年(nian)(106年(nian))三月(yue)初五(wu)日(ri)(ri),葬劉(liu)肇(zhao)于(yu)慎陵(位(wei)于(yu)今河南孟(meng)津),上(shang)廟號為穆(mu)宗,謚號孝和皇帝。
初平元年(190年)有司(si)奏請,和帝(di)(di)穆(mu)宗(zong)、安帝(di)(di)恭(gong)宗(zong)、順帝(di)(di)敬宗(zong)、桓帝(di)(di)威宗(zong)無功德,不宜稱(cheng)宗(zong);又恭(gong)懷皇(huang)后、敬隱皇(huang)后、恭(gong)愍皇(huang)后并非正嫡,不合(he)稱(cheng)后,都請撤除(chu)尊號。獻帝(di)(di)詔令說:“可以。”
為政舉措
政治
選官用賢
劉肇(zhao)深(shen)感(gan)吏制(zhi)建(jian)設對(dui)一個(ge)政權的重要性,因而非常重視官吏的選拔任用。據統計,他當政時期,曾四次專門下詔納賢。這(zhe)既反映(ying)出東漢吏制(zhi)的空虛與墮落,也表現(xian)出和帝為改變這(zhe)種現(xian)狀而做出的積(ji)極努力。
寬緩為政
劉肇當政時期,在法制上(shang)主張寬刑(xing),他任(ren)用的(de)掌管刑(xing)獄的(de)廷尉陳寵,便是(shi)一個(ge)富(fu)于同情心的(de)仁愛之人,每次斷案,都依據(ju)經典,而“務(wu)從寬恕”。
劉(liu)肇對(dui)有(you)過失之(zhi)人(ren),也(ye)能根據情(qing)況,從寬處理。永元(yuan)九年(nian)(97年(nian)),竇(dou)太(tai)后死,由于宮廷(ting)緊(jin)守秘密(mi),和(he)帝為梁(liang)貴(gui)人(ren)所生的事實始終沒予公開。太(tai)后死后,梁(liang)家才(cai)敢奏明朝廷(ting),為梁(liang)貴(gui)人(ren)討一個說法。這時和(he)帝也(ye)才(cai)知道了自(zi)(zi)己(ji)的身世(shi)之(zhi)謎。但(dan)在如何(he)安(an)置竇(dou)太(tai)后的問(wen)題上,三公上奏:“請依光武黜呂太(tai)后故事,貶(bian)竇(dou)太(tai)后尊號,不宜(yi)合葬(zang)先帝。”劉(liu)肇和(he)帝卻念及(ji)竇(dou)太(tai)后對(dui)自(zi)(zi)己(ji)的養育之(zhi)恩(en),認(ren)為“恩(en)不忍離(li),義不忍虧”,不應(ying)有(you)所降(jiang)黜,于是不降(jiang)尊號,謚為章德皇后,而對(dui)梁(liang)貴(gui)人(ren)、宋貴(gui)人(ren)的問(wen)題也(ye)都妥善安(an)置。梁(liang)貴(gui)人(ren)被(bei)追封皇太(tai)后。
重用宦官
東(dong)漢時期,為(wei)了加強(qiang)中央集(ji)權,在宮廷內設置了中常侍(shi)、黃門侍(shi)郎(lang)、大黃門、小黃門等宦(huan)官職務。他們負責掌管傳(chuan)達皇帝(di)的(de)(de)號令和(he)詔(zhao)書,閱覽尚書進呈的(de)(de)文書。
在劉肇(zhao)(zhao)奪回政權(quan)的(de)(de)過程中,中常侍鉤盾令鄭眾(zhong)直接參(can)與了(le)策劃(hua)和實施,在論功行賞(shang)時,鄭眾(zhong)自(zi)然是(shi)首功。于是(shi),鄭眾(zhong)被升(sheng)遷(qian)為大長(chang)秋(qiu)。“長(chang)秋(qiu)”是(shi)漢(han)代皇后的(de)(de)宮(gong)名,用(yong)以(yi)名官(guan)(guan),稱其官(guan)(guan)署為“長(chang)秋(qiu)寺”。這(zhe)是(shi)皇后近侍官(guan)(guan)首領,一(yi)(yi)般由皇帝(di)親信(xin)充任,負責宣(xuan)達旨意(yi),管理宮(gong)中事(shi)務(wu)。而在進行策勛班賞(shang)的(de)(de)過程中,和帝(di)注(zhu)意(yi)到,鄭眾(zhong)總是(shi)推辭(ci)的(de)(de)多,接受的(de)(de)少,這(zhe)種(zhong)謙遜仁愛之心(xin),很(hen)得劉肇(zhao)(zhao)的(de)(de)贊賞(shang)。因此,和帝(di)以(yi)后便經常同他(ta)討(tao)論國家(jia)大事(shi),國家(jia)一(yi)(yi)些大政方(fang)針的(de)(de)決策便較多地(di)摻(chan)雜著宦官(guan)(guan)的(de)(de)力量,所(suo)以(yi)史書(shu)上說“宦官(guan)(guan)用(yong)權(quan)自(zi)此始矣”。有一(yi)(yi)些客觀因素(su)。這(zhe)就是(shi)這(zhe)時期他(ta)所(suo)信(xin)任和倚重的(de)(de)一(yi)(yi)些朝臣和宗王或年老(lao)體弱,或壽短命微,陸(lu)續退出了(le)歷史舞臺。
軍事
安定邊疆
永元(yuan)五年(93年),匈奴單(dan)于於除鞬(jian)(jian)叛亂,劉肇(zhao)派遣(qian)遣(qian)中郎將任尚平定於除鞬(jian)(jian)。 同年,武陵(ling)(ling)郡兵大破武陵(ling)(ling)蠻,護(hu)羌(qiang)校尉貫友討伐燒(shao)當羌(qiang)使其(qi)遁逃,南單(dan)于安國叛亂為(wei)骨都侯(hou)喜斬殺。
永元六(liu)年(nian)(94年(nian))七月,西域(yu)都(dou)護(hu)班超大破(po)焉(yan)耆、尉犁,西域(yu)降附者(zhe)五十余國(guo)。同年(nian),南匈奴逢侯單于率(lv)胡兵(bing)出塞(sai)叛亂(luan),九月,劉(liu)肇以光祿(lu)勛鄧鴻為主將,統帥越(yue)騎校尉馮(feng)柱、行度遼將軍(jun)朱徽、使匈奴中郎(lang)將杜崇征(zheng)討匈奴叛軍(jun),十一(yi)月,護(hu)烏桓校尉任尚率(lv)烏桓、鮮卑大破(po)逢候(hou)單于,馮(feng)柱遣兵(bing)追擊(ji)復破(po)之(zhi)。
永(yong)元八年(96年)五月(yue),南匈奴右溫禺(yu)犢王叛亂寇邊,七月(yue),行度遼將(jiang)軍龐奮、越騎(qi)校尉馮柱(zhu)追討(tao)叛軍,斬殺右溫禺(yu)犢王。同年五月(yue),車(che)師后(hou)王叛亂。
永元九(jiu)年(nian)(97年(nian))三月,西(xi)域長(chang)史(shi)王(wang)林擊破車(che)師后王(wang)并殺之。同(tong)年(nian)八月,羌人侵犯隴西(xi)殺長(chang)史(shi),劉肇派遣征西(xi)將軍劉尚、越騎校尉趙(zhao)世等平定羌亂。
永(yong)元十三年(nian)(101年(nian))八月(yue),護(hu)羌校尉周鮪(wei)討伐燒當羌,大破之。十一月(yue),鮮卑侵(qin)犯北(bei)平(ping)進入漁陽為漁陽太(tai)守擊破。十二月(yue),巫蠻叛亂侵(qin)犯南郡,永(yong)元十四年(nian)(102年(nian))四月(yue),劉肇派(pai)遣使者都督荊州兵迫降巫蠻。
永元一朝,武功(gong)赫(he)赫(he),開疆拓土,四(si)夷賓(bin)服。
社會
注重德化
漢章帝(di)時(shi),居(ju)巢侯劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)般逝(shi)世,按(an)規定(ding)應由長子劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)愷(kai)(kai)襲(xi)爵,但為滿足(zu)父親的遺愿,他(ta)堅持讓(rang)(rang)弟(di)(di)弟(di)(di)劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)憲(xian)襲(xi)封(feng),自己則逃(tao)往外地。執政官上奏請示收(shou)回劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)愷(kai)(kai)封(feng)國,章帝(di)嘉(jia)其義,特許(xu)等待他(ta)。而劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)愷(kai)(kai)始終沒有(you)回來,十多年后,執政官又提起此(ci)事。對此(ci),侍中賈逵上書說(shuo):“孔子曾說(shuo)‘能以禮(li)讓(rang)(rang),治理(li)國家有(you)什么難的呢?’有(you)司沒有(you)推(tui)究劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)愷(kai)(kai)此(ci)舉的樂善之心,而是以平常之法加以處理(li),這樣做(zuo)恐怕不能助(zhu)長禮(li)讓(rang)(rang)的風氣,成(cheng)就寬(kuan)弘的教化啊!劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)肇”深以為然,下詔說(shuo):“王法崇善,成(cheng)人之美。”于是不僅同意劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)憲(xian)襲(xi)爵,而且征劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)愷(kai)(kai)為郎(lang)。
愛民為本
劉(liu)肇十(shi)分體恤民(min)眾疾苦,多次詔(zhao)令理冤獄,恤鰥寡,矜孤弱,薄賦斂,告誡(jie)上(shang)(shang)下官(guan)吏(li)認真思考造成天(tian)災人禍的(de)自身(shen)原(yuan)因。而他也常常以(yi)此自責(ze),如永元八(ba)年(nian)(96年(nian))京城洛陽地區發生(sheng)蝗(huang)災,他下詔(zhao)首先說:“蝗(huang)蟲之(zhi)異,殆(dai)不(bu)虛(xu)生(sheng),萬方有(you)罪,在予一人。”憂民(min)之(zhi)心(xin),殷(yin)殷(yin)可見。嶺(ling)南(今廣東(dong)地區)出產生(sheng)龍(long)眼、荔枝,為(wei)了滿足(zu)朝廷需要(yao),往往“十(shi)里一置,五(wu)里一候(hou),晝夜傳送”,經風歷(li)險,勞(lao)民(min)傷財。唐羌(qiang)上(shang)(shang)書,請求停止(zhi),劉(liu)肇批示(shi):“遠國珍羞,本(ben)以(yi)薦奉宗廟,茍有(you)傷害,豈(qi)愛(ai)民(min)之(zhi)本(ben)?其敕(chi)太官(guan)勿復受(shou)獻!”愛(ai)民(min)之(zhi)意(yi),發自肺腑。
永(yong)元九年(nian)(97年(nian)),甘英(ying)奉西(xi)域都護班超(chao)之命(ming)出(chu)使大秦(羅馬帝國)。甘英(ying)率領使團一行從(cong)龜茲(zi)(今新(xin)疆庫車)出(chu)發,經條(tiao)支(zhi)(今伊拉克(ke)境(jing)內)、安(an)(an)息(即波(bo)斯(si)帕提(ti)亞王國,今伊朗境(jing)內)諸國,到(dao)達(da)了安(an)(an)息西(xi)界的(de)西(xi)海(今波(bo)斯(si)灣)沿岸(an)。這次出(chu)使雖未到(dao)達(da)大秦,但增進了中國人當時對中亞各(ge)國的(de)了解。
歷史評價
范曄《后(hou)漢書》:①“自(zi)中興以(yi)后(hou),逮于永元(yuan),雖頗有弛張,而俱存不擾,是以(yi)齊民歲(sui)增,辟土(tu)世廣。偏(pian)師出塞,則(ze)漠北地空(kong);都護西指,則(ze)通(tong)譯四萬(wan)。豈其道遠三代,術長前世?將服叛去來,自(zi)有數(shu)也?”;②“孝和沈烈(lie),率由前則(ze)。王(wang)赫自(zi)中,賜命(ming)強(qiang)慝。抑沒祥符,登顯時(shi)德。”
《東觀(guan)(guan)漢記》:“孝和(he)(he)皇帝(di),章帝(di)中子(zi)也,上自歧嶷(yi),至於總角,孝順聰(cong)明,寬和(he)(he)仁(ren)(ren)孝,帝(di)由是(shi)深珍(zhen)之,以為(wei)宜承天位,年四歲(sui),立(li)為(wei)太子(zi),初(chu)治尚書(shu)(shu),遂兼覽書(shu)(shu)傳(chuan),好古(gu)樂道(dao),無所不(bu)照,上以五經義異,書(shu)(shu)傳(chuan)意殊,親幸(xing)東觀(guan)(guan),覽書(shu)(shu)林,閱(yue)篇藉,朝無寵(chong)族,惠澤沾濡,外憂庶績(ji),內勤經藝,自左右(you)近(jin)臣,皆誦詩書(shu)(shu),德教在寬,仁(ren)(ren)恕并洽,是(shi)以黎元寧康,萬國(guo)協(xie)和(he)(he),符(fu)瑞(rui)八十馀品,帝(di)讓而不(bu)宣,故(gu)靡得(de)而紀。”
司馬(ma)彪(biao)《續(xu)漢書》:“孝和年十四,能折(zhe)外(wai)戚驕(jiao)橫之權,即(ji)昭帝斃上官之類矣。朝(chao)政遂一,民安(an)職業,勤恤本(ben)務,苑囿希(xi)幸,遠夷稽服,西域開泰,郡國言符瑞八(ba)十余品,咸懼(ju)虛(xu)妄,抑而(er)不(bu)宣云(yun)爾(er)。”
《帝王世紀》:“孝和之嗣世,正身履(lv)道,以奉大業,賓(bin)禮耆(qi)艾,動式(shi)舊典,宮無(wu)嬪嬙(qiang)鄭衛之燕,囿無(wu)般樂游(you)畋之豫,躬履(lv)至(zhi)德,虛靜自損,是以屢獲豐(feng)年,遠近(jin)承風。”
李尤:“卓矣(yi)煌煌,永元之隆。含弘該要(yao),周建大中。蓄(xu)純和之優渥兮(xi),化盛溢而茲豐。”
蘇(su)順:“天(tian)王徂登,率土(tu)奄傷(shang),如何(he)(he)昊穹,奪(duo)我圣皇,恩德累代(dai),乃作銘(ming)章,其(qi)(qi)辭(ci)曰:恭(gong)(gong)惟(wei)大行(xing)(xing),配天(tian)建(jian)德,陶元二化(hua)(hua),風流萬國,立我蒸民(min),宜此儀則,厥初生(sheng)民(min),三五作剛,載藉(jie)之(zhi)盛,著(zhu)於虞唐(tang),恭(gong)(gong)惟(wei)大行(xing)(xing),爰(yuan)同其(qi)(qi)光,自昔何(he)(he)為,欽(qin)明(ming)允塞(sai),恭(gong)(gong)惟(wei)大行(xing)(xing),天(tian)覆地(di)載,無為而治,冠斯往代(dai),往代(dai)崎嶇,諸夏擅命,爰(yuan)茲發(fa)號,民(min)樂其(qi)(qi)政,奄有萬國,民(min)臣咸祑,大孝備矣,閟宮有侐,由昔姜嫄,祖(zu)妣之(zhi)室,本(ben)枝百世,神契惟(wei)一,彌留(liu)不豫,道揚(yang)末命,勞謙有終,實惟(wei)其(qi)(qi)性(xing),衣不制(zhi)新(xin),犀玉遠屏(ping),履和而行(xing)(xing),威棱上古,洪(hong)澤滂流,茂化(hua)(hua)沾溥(pu),不玦少留(liu),民(min)斯何(he)(he)怙,歔欷成云,泣涕(ti)成雨,昊天(tian)不吊,喪我慈父。”
黃香:“惟永元之(zhi)(zhi)盛代,圣皇(huang)德之(zhi)(zhi)茂純,躬烝(zheng)烝(zheng)之(zhi)(zhi)至孝(xiao),崇敬順以(yi)奉天。以(yi)三載之(zhi)(zhi)孟春,建寅月之(zhi)(zhi)上旬,皇(huang)帝時加(jia)玄(xuan)冕,簡甲(jia)子之(zhi)(zhi)元辰。皇(huang)輿幸夫(fu)金根(gen),六玄(xuan)虬之(zhi)(zhi)連蜷,建螭(chi)龍以(yi)為旗(qi),鳴節路之(zhi)(zhi)和鑾。既臻廟以(yi)成禮,乃回軫而反宮,正朝服以(yi)享(xiang)燕(yan),撞太(tai)蔟之(zhi)(zhi)庭鐘。祚蕃屏與鼎輔,暨夷蠻之(zhi)(zhi)君王,咸進爵於(wu)金罍,獻萬壽之(zhi)(zhi)玉觴(shang)。”
崔瑗:“玄景寢曜,云(yun)物見徵,馮相(xiang)考妖,遂當帝躬,三(san)載四海,遏密八音,如喪考妣,擗踴(yong)號(hao)吟,大遂既啟(qi),乃(nai)徂玄宮,永背(bei)神器,升遐皇(huang)穹,長(chang)夜冥冥,曷云(yun)其窮。”
李賢(xian):“凡瑞應,自和帝以(yi)上,政事(shi)多美,近于有實,故書見(jian)于某處(chu)。自安帝以(yi)下,王道衰缺(que),容或(huo)虛(xu)飾,故書某處(chu)上言(yan)也。”
杜(du)佑(you):“明章(zhang)之后,天下無事,務在養民。至(zhi)于孝和,人戶滋殖(zhi)。”
蘇(su)轍:“黃帝(di)(di)、堯、舜,壽皆(jie)百年(nian)(nian),享國皆(jie)數十(shi)(shi)(shi)(shi)年(nian)(nian)。周公作《無(wu)逸(yi)》,言(yan)商(shang)中宗(zong)享國七(qi)(qi)十(shi)(shi)(shi)(shi)五(wu)年(nian)(nian),高(gao)宗(zong)五(wu)十(shi)(shi)(shi)(shi)九年(nian)(nian),祖(zu)甲三(san)(san)十(shi)(shi)(shi)(shi)三(san)(san)年(nian)(nian)。文(wen)王受命中身,享國五(wu)十(shi)(shi)(shi)(shi)年(nian)(nian)。自漢(han)以(yi)來,賢君在位之(zhi)(zhi)(zhi)久,皆(jie)不(bu)及此。西漢(han)文(wen)帝(di)(di)二十(shi)(shi)(shi)(shi)三(san)(san)年(nian)(nian),景帝(di)(di)十(shi)(shi)(shi)(shi)六(liu)年(nian)(nian),昭帝(di)(di)十(shi)(shi)(shi)(shi)二年(nian)(nian)。東(dong)漢(han)明(ming)帝(di)(di)十(shi)(shi)(shi)(shi)八年(nian)(nian),章帝(di)(di)十(shi)(shi)(shi)(shi)三(san)(san)年(nian)(nian),和(he)帝(di)(di)十(shi)(shi)(shi)(shi)七(qi)(qi)年(nian)(nian),唐(tang)太宗(zong)二十(shi)(shi)(shi)(shi)三(san)(san)年(nian)(nian)。此皆(jie)近(jin)世(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)明(ming)主(zhu),然與《無(wu)逸(yi)》所謂(wei)‘不(bu)知稼(jia)穡之(zhi)(zhi)(zhi)艱(jian)難(nan),不(bu)聞小(xiao)人(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)勞,惟耽樂之(zhi)(zhi)(zhi)従(cong)’,“或十(shi)(shi)(shi)(shi)年(nian)(nian),或七(qi)(qi)八年(nian)(nian),或五(wu)六(liu)年(nian)(nian),或四(si)三(san)(san)年(nian)(nian)”者,無(wu)以(yi)大(da)相過也。”
錢時:“西京自(zi)成帝(di)而下,皆制于王(wang)(wang)氏(shi),竟致移國(guo),固不足論。以孝宣之(zhi)英(ying)明而誅(zhu)霍(huo)氏(shi)甚易(yi),然(ran)(ran)亦往往大費區處,然(ran)(ran)后甫(fu)定。和(he)帝(di)才十四(si)歲(sui)耳,一指顧(gu)間,去諸竇(dou)如磔鼠(shu),且其(qi)方略措(cuo)置精密(mi)詳(xiang)練(lian),以是而論,豈非有漢(han)之(zhi)英(ying)君哉。然(ran)(ran)自(zi)此以后,乃(nai)浸微浸消,終已不競(jing),何也?謀(mou)(mou)(mou)不出(chu)(chu)于王(wang)(wang)公大人,而出(chu)(chu)于閹(yan)官(guan)(guan),謀(mou)(mou)(mou)之(zhi)所(suo)出(chu)(chu)者,權之(zhi)所(suo)歸故也。今日之(zhi)事,雖(sui)明典憲,愜公論,觀其(qi)機,伏而不露,毒發而莫(mo)測,即陰謀(mou)(mou)(mou)巧計者之(zhi)所(suo)為,與他時禍國(guo)實同一根,是以和(he)帝(di)能去外戚之(zhi)奸,而宦官(guan)(guan)用(yong)權自(zi)此始為漢(han)氏(shi)膏肓之(zhi)疾。悲夫。”
胡寅(yin):“孝和幼沖(chong)即位,年(nian)十有四而能誅鋤竇憲(xian),自(zi)是大柄在手(shou),威(wei)權(quan)不失,后十六七年(nian)間亦無大過(guo)舉(ju),尊(zun)崇儒術,友愛兄弟,優禮(li)賢者,克納嘉言(yan),四夷希侵,中國綏靖,方之(zhi)章帝(di)實乃(nai)過(guo)之(zhi),而作史者未能鋪(pu)張(zhang)揚(yang)厲(li),曠闕多矣(yi)。”
洪(hong)邁:“漢(han)昭(zhao)帝(di)年(nian)十四,能察霍光(guang)之(zhi)忠(zhong),知(zhi)(zhi)燕王上(shang)書(shu)之(zhi)詐(zha),誅桑弘羊、上(shang)官桀,后世稱其(qi)明(ming)。然和帝(di)時,竇憲(xian)兄弟(di)專權,太后臨朝,共圖(tu)殺害。帝(di)陰知(zhi)(zhi)其(qi)謀,而與(yu)內外(wai)臣(chen)僚莫由親接,獨(du)知(zhi)(zhi)中常侍鄭眾不(bu)事豪黨,遂與(yu)定議誅憲(xian),時亦年(nian)十四,其(qi)剛(gang)決不(bu)下(xia)昭(zhao)帝(di),但范史發明(ming)不(bu)出(chu),故后世無稱焉。”
葉適:“東漢(han)至孝和八十年間,上無敗政(zheng),天下乂安。”
范光(guang)宙:“兩漢主以(yi)沖年知尊禮大(da)臣而(er)誅(zhu)鋤權奸(jian)(jian)者(zhe),前稱昭(zhao)而(er)后稱和。夫主上貴察(cha)而(er)斷(duan),忠佞之(zhi)不辦(ban),非(fei)察(cha)也(ye);刑賞之(zhi)不果(guo),非(fei)斷(duan)也(ye)。孝昭(zhao)踐祚甫(fu)十四,而(er)上官之(zhi)詐、大(da)將軍之(zhi)忠能鑒別如薰(xun)蕕,然今以(yi)竇憲之(zhi)惡而(er)帝能與秘臣謀(mou)(mou)誅(zhu)之(zhi),殲(jian)大(da)憝(dui)於君(jun)側而(er)官禁為之(zhi)肅清,至於尊禮袁安,引用陳寵,而(er)魯丕、賈逵之(zhi)徒(tu)群(qun)而(er)論(lun)難於前。夫帝固(gu)沖主也(ye),而(er)即位之(zhi)初(chu)遽(ju)能去(qu)奸(jian)(jian)而(er)進賢,其睿謀(mou)(mou)雄斷(duan)豈下孝昭(zhao)哉?獨誅(zhu)憲之(zhi)舉謀(mou)(mou)及鄭眾,權奸(jian)(jian)雖除而(er)閹豎用事,遂為東(dong)漢基(ji)禍之(zhi)主,人謂帝拒一(yi)(yi)虎而(er)進一(yi)(yi)狼,葢誠然哉,是故(gu)論(lun)漢和者(zhe),重予之(zhi)而(er)又重惜(xi)之(zhi)。”
何焯:“和帝誅竇憲,時年十四,其斷(duan)可比昭帝之(zhi)明。“