章惇(dun)(1035年—1106年1月2日),字子厚,號(hao)大滌翁,建(jian)寧(ning)軍浦(pu)城(今福建(jian)省南平市(shi)浦(pu)城縣)人。北(bei)宋中期政(zheng)治家、改革家、書法家,銀青光祿大夫章俞之子。
出(chu)身世族,博學善文,相貌俊(jun)美,高傲自負。嘉祐二年(1057年),進士及(ji)第,任職地(di)(di)方,政(zheng)(zheng)績(ji)顯著。經略(lve)南北江,平定湖(hu)(hu)北,大(da)規模開(kai)(kai)發(fa)湖(hu)(hu)南,設(she)(she)立(li)州縣,開(kai)(kai)拓西(xi)(xi)南,統一內地(di)(di)割(ge)據勢力,對江南的發(fa)展做出(chu)卓越貢獻,入閣參與熙(xi)寧變法。舊(jiu)黨(dang)掌(zhang)權后(hou),章(zhang)惇反對廢(fei)(fei)除(chu)新法,出(chu)貶汝州。元(yuan)祐八年(1093年),章(zhang)惇拜相執政(zheng)(zheng),嚴刑峻法,控制言論(lun)。在(zai)政(zheng)(zheng)治上(shang),貶斥舊(jiu)黨(dang),流放諸臣;在(zai)地(di)(di)方上(shang),設(she)(she)置晉寧軍(jun)與隴右(you)節度軍(jun);法令上(shang),恢復熙(xi)寧舊(jiu)法,加以完善;文化上(shang),廢(fei)(fei)除(chu)詩賦,代以二經;軍(jun)事上(shang),征服西(xi)(xi)夏,攻滅唃廝啰;外交上(shang),簽(qian)訂元(yuan)符和議,招降(jiang)吐蕃諸部;水利上(shang),治理黃河,溝通水系(xi);吏(li)治上(shang)改(gai)革官(guan)制,罷免非(fei)治科(ke)、進士、上(shang)舍生而(er)仕官(guan)之人。
作為北(bei)宋(song)歷史上具(ju)有劃時代意義(yi)的人物,章(zhang)惇一生的政(zheng)治作為對(dui)(dui)北(bei)宋(song)政(zheng)治造成(cheng)深遠影響,強硬態度導致遼軍南下,幾乎引發宋(song)遼戰爭。然而,聯合于闐并(bing)命章(zhang)楶、王愍出兵西夏(xia)、和蕃,收復失地,開疆拓土,驅逐西夏(xia)并(bing)以(yi)沙漠為界,為北(bei)宋(song)取得對(dui)(dui)西夏(xia)戰爭的優勢奠定了一定基礎。
崇寧四年十一月(yue)二十五(wu)(wu)日(1106年1月(yue)2日),章惇去世,享年七十一歲,累贈(zeng)觀文(wen)殿大學士、太師、魏國(guo)公,葬于長興(xing)(xing)。紹興(xing)(xing)五(wu)(wu)年(1135年),追(zhui)貶昭化軍節度(du)副使。
景祐二年(nian)(1035年(nian)),章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)(dun)出生于浦城(今(jin)屬福建省南(nan)平市浦城縣)的官宦(huan)世(shi)家(jia),父(fu)親章(zhang)(zhang)俞官至銀青(qing)光(guang)祿大夫。章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)(dun)小的時候,其(qi)族(zu)父(fu)章(zhang)(zhang)得(de)象驚異章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)(dun)的性(xing)情(qing)品格,認為章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)(dun)將(jiang)來一定地位(wei)優(you)越。
章惇性格(ge)豪爽、真率(lv),相(xiang)貌俊美,舉止(zhi)文雅灑脫。才智出(chu)眾,學(xue)問廣博(bo)精深,善于寫文章,才識(shi)超人(ren)。年(nian)輕時,喜歡修養,服氣辟谷,飄然有仙風道骨(gu)。
章惇(dun)與章楶因為名望明顯(xian),被介紹在貴族之(zhi)間,贊(zan)揚于一時(shi)。與王觀友善,俱以疎散稱,時(shi)號(hao)觀三、惇(dun)七。
嘉佑(you)二(er)年(nian)(1057年(nian)),章(zhang)(zhang)(zhang)惇(dun)進京,參加科舉考試,進士及第,其(qi)族侄章(zhang)(zhang)(zhang)衡(heng)考中狀元,章(zhang)(zhang)(zhang)惇(dun)恥(chi)于章(zhang)(zhang)(zhang)衡(heng)之下,拒不受敕(chi),扔掉敕(chi)誥回(hui)家。
嘉佑四(si)年(1059年),章惇(dun)再次參加科舉考試(shi),進士及(ji)第(di),名(ming)列第(di)一(yi)甲第(di)五(wu)名(ming),開(kai)封府試(shi)第(di)一(yi)名(ming)。歷商(shang)洛(luo)(陜西省(sheng)商(shang)洛(luo)市)縣令(ling)、雄武軍(甘肅省(sheng)天水市秦州(zhou)區)節度推官。
治(zhi)平(ping)三(san)年(1066年),章惇受到(dao)參知(zhi)政事(shi)歐陽(yang)修(xiu)的賞識(shi)和推薦,召試館職,考試合格,卻遭到(dao)知(zhi)制誥(gao)王陶攻擊,未(wei)任館職,知(zhi)武進(江蘇(su)省(sheng)常州市武進區)知(zhi)縣。
治(zhi)平四年(1067年),章惇任著作佐郎,御史呂(lv)景、蔣(jiang)之奇說(shuo)章惇佻薄穢濫,向(xiang)以(yi)擢第不(bu)高,輒丟(diu)敕(chi)誥於廷。所以(yi)不(bu)除館職。
熙寧二年(nian)(1069年(nian)),李承之向(xiang)參知政事王安(an)石推(tui)薦章惇(dun)。王安(an)石大(da)喜,恨得之晚。王安(an)石開始變法后,讓(rang)章惇(dun)進入集(ji)賢院。
二月,王安(an)石設立制置三(san)司條例司,任命章惇為編修三(san)司條例官,加(jia)集賢殿校理、中書檢正。參與制定新(xin)法,監修國史,編撰實錄(lu)。
熙寧四(si)年(1071年),章惇(dun)奉命分析渝州(zhou)(zhou)(重慶)夷(yi)事,并(bing)分析夔州(zhou)(zhou)路差役(yi)事務。
制置三司條例司撤銷,章惇改任檢正中書戶房公事,兼詳定(ding)編修三司令式,及諸司庫務歲計條例,參與制定(ding)財政機(ji)構的法規。
章(zhang)(zhang)惇被派(pai)往邠州(今陜西彬(bin)縣)調(diao)查處(chu)理案件,章(zhang)(zhang)惇沿途(tu)了解陜西推(tui)行雇役新法及其他情況(kuang)。
章惇提出采取糧價低(di)時(shi)(shi),官府大量收購,以(yi)(yi)備時(shi)(shi)用;邊境無事時(shi)(shi),將軍隊(dui)移往豐(feng)收地區就(jiu)糧,以(yi)(yi)解決(jue)軍需(xu),得到宋神宗的采納(na)。
熙(xi)寧五(wu)年(nian)(1072年(nian)),章(zhang)惇(dun)拜兩湖(hu)察訪(fang)使,得到四千八百零(ling)九戶(hu)、田二十六萬(wan)畝。改硤(xia)州(zhou)為(wei)(wei)安江(jiang)(jiang)寨(zhai),富州(zhou)為(wei)(wei)鎮(zhen)江(jiang)(jiang)寨(zhai),累(lei)遷如京副(fu)使,同修起居注、知制誥、判軍器監等(deng)職。
張頡(jie)(jie)說南(nan)江殺戮(lu)過多,無辜者十(shi)八(ba)九,漂浮的尸體遮蔽江,人不吃魚幾個(ge)月。章惇痛(tong)恨張頡(jie)(jie)的言論。
熙寧六年(nian)(nian)(1073年(nian)(nian)),章惇在荊湖北(bei)路建立屯田(tian)務(wu),授涇原路經略安(an)撫(fu)(fu)使、高陽關路經略安(an)撫(fu)(fu)使,判軍(jun)器監、知制誥(gao)再兼直學士院。
宋神(shen)宗(zong)下令對審(shen)訊宮(gong)廷(ting)衛(wei)士的(de)開封府判(pan)官(guan)梁彥明、推(tui)官(guan)陳忱進行嚴(yan)肅(su)處理,各罰銅十斤。
熙寧七年(1074年),宋神(shen)宗命章(zhang)惇就(jiu)軍械監(jian)置司(si),立專案,審(shen)查曾(ceng)布所究(jiu)市易事。呂惠卿(qing)又令中書(shu)戶房(fang)統計(ji)治平(ping)、熙寧財賦收支之數,統計(ji)結果,與曾(ceng)布所說皆不同。章(zhang)惇辦理此(ci)案,曾(ceng)布不再請求奏對(dui)。九月,章(zhang)惇深得宋神(shen)宗賞識,拜(bai)為三司(si)使(shi)。
熙寧八年(nian)(1075年(nian)),王安石再次拜相。宰相呂惠(hui)卿(qing)外調為(wei)陳(chen)州(zhou)(zhou)知州(zhou)(zhou)。
中丞鄧綰說(shuo):呂(lv)(lv)惠卿執政超(chao)過一年,所立朋(peng)黨不相(xiang)同(tong),然而與呂(lv)(lv)惠卿共同(tong)作(zuo)惡,互相(xiang)幫助(zhu),沒有比得上(shang)章(zhang)惇(dun)。
呂惠卿雖然已經斥逐(zhu),而尚(shang)(shang)留章(zhang)惇在朝廷,也尚(shang)(shang)且醫療疾病,四體而止治其(qi)一(yi)邊(bian),糞便除清除一(yi)堂,而尚(shang)(shang)存(cun)一(yi)半污穢(hui)啊。章(zhang)惇出知(zhi)湖州(zhou)(浙江省湖州(zhou)市)。
熙寧九(jiu)年(1076年)十月,峽州、辰州(湖(hu)南省沅陵縣)、沅州(湖(hu)南省芷(zhi)江侗族(zu)自治(zhi)縣)發生(sheng)騷(sao)亂。
朝(chao)廷任章惇為荊(jing)湖北(bei)路首府(fu)(fu)荊(jing)南(今湖北(bei)省(sheng)荊(jing)州市(shi))知府(fu)(fu),兼提舉本路兵馬(ma)巡檢,詔令親自前(qian)往辰(chen)州和沅州,安撫叛蠻。章惇設置誠州(湖南省(sheng)靖州苗族侗族自治縣)。
五(wu)月(yue),朝廷改任章惇為(wei)杭州知州。沒有到任,即被召回(hui)朝任翰林學士。因為(wei)母(mu)親去世,辭官服(fu)喪。服(fu)除(chu),歷任判三館秘閣(ge)、知審官院(yuan)兼翰林學士。
元豐三年(nian)(1080年(nian)),章(zhang)惇擔(dan)任參知(zhi)政事。
元(yuan)豐(feng)四(si)年(1081年),章(zhang)惇(dun)(dun)的父親章(zhang)俞(yu)侵占百(bai)姓(xing)沈立的田地(di),沈立攔路(lu)向章(zhang)惇(dun)(dun)告狀,章(zhang)惇(dun)(dun)把他抓到開封。
大理(li)寺彈劾章惇的父親(qin)太子賓客致(zhi)仕(shi)章俞、弟(di)弟(di)潁州(zhou)沈邱(qiu)縣(xian)主簿章愷,侵占民田(tian)。開封府官,各懷觀望(wang),害(hai)怕躲(duo)避僉書(shu)。
章惇奏事,及報上,不符實際,又按察裁決所開始時,追治堂吏王冕(mian)等,證(zheng)實周之(zhi)道等人的話。
章惇(dun)以為有司(si)不當信(xin)王冕等語,想虛構捏(nie)造次數,強迫執政,以此報(bao)制勘所(suo),仍(reng)稱(cheng)請(qing)盡情(qing)徹(che)底查究,不可以只信(xin)其謬(miu)說,坐不適當指揮制勘院,固有是責。
章惇被罷免,任蔡州知州,出任陳州知州,改(gai)定(ding)州(河北)知州兼(jian)定(ding)州路安撫使。
元豐(feng)五(wu)年(1082年),章惇(dun)被召任門下侍(shi)郎,為副相之首。
元豐八年(1085年),宋(song)(song)神宗(zong)病危時,有人企(qi)圖策立(li)神宗(zong)二弟雍王(wang)(wang)趙(zhao)顥或四弟曹(cao)王(wang)(wang)趙(zhao)頵。章惇(dun)(dun)與以宰相王(wang)(wang)珪為首(shou)的宰執們一起(qi)決(jue)議立(li)宋(song)(song)神宗(zong)長子(zi)(zi)趙(zhao)傭(yong)為皇太(tai)子(zi)(zi),章惇(dun)(dun)寫在紙上,王(wang)(wang)珪拿(na)給已(yi)不能(neng)說話的宋(song)(song)神宗(zong)看,經神宗(zong)點頭(tou)同意(yi);請(qing)宋(song)(song)神宗(zong)母、皇太(tai)后高氏(shi)垂(chui)簾(lian)聽政(zheng),宋(song)(song)神宗(zong)同意(yi),太(tai)子(zi)(zi)趙(zhao)傭(yong)(改名趙(zhao)煦)即位(wei)。
五月,章惇任知樞密院(yuan)事。
參考:新舊黨爭
十(shi)月,范純仁、朱(zhu)光庭、蘇轍等人擔任諫官。
章(zhang)惇對宣仁太后說:諫官全部(bu)令兩(liang)制以(yi)上奏舉(ju),然后宰執進擬。在(zai)除目由(you)中出,我不知(zhi)從何知(zhi)之,得(de)非(fei)左右所薦,此門(men)不可以(yi)漸(jian)漸(jian)開啟。
宣仁太后說(shuo):全部大臣(chen)所(suo)推薦,不是左右(you)。
章惇說:大臣應(ying)該公開張揚(yang),為什(shen)么秘密推(tui)薦。皇(huang)帝幼(you)沖,皇(huang)太后同聽萬機,應(ying)該遵循以(yi)前的制(zhi)度。
門下(xia)侍郎司馬光對章惇說:范純仁、范祖禹等人任諫官,是(shi)眾望所歸,不能因為我(wo)的緣故,而(er)擋住賢臣晉升之路,倘若必須如(ru)此,那(nei)么(me)我(wo)寧(ning)愿辭職(zhi)。
章(zhang)惇說(shuo):我也知道韓縝(zhen)、呂公著、司馬光不(bu)會(hui)徇私舞弊,但如果(guo)將來有一天奸臣執政,以(yi)這為(wei)例,提(ti)升諫官(guan)以(yi)親(qin)疏為(wei)標準,臺諫官(guan)就失去意義了,這會(hui)造(zao)成政治的昏暗(an),國家安危(wei)之所系。
高太后下詔取消詔令,范純仁被改任為(wei)天章閣待制(zhi),范祖禹為(wei)著作佐郎,其余三人依舊(jiu)。
元祐元年(1086年),章(zhang)惇(dun)被監察御史王巖(yan)叟、朱光庭彈劾。
司(si)馬光(guang)(guang)要割地給西(xi)夏(xia),得到(dao)舊黨的支(zhi)持(chi)。章(zhang)惇很生(sheng)氣,說議者可斬。說他們是無(wu)見識(shi)的不逞之徒。甚至說司(si)馬光(guang)(guang)村夫子、無(wu)能(neng)為。
哲宗即位,高太后(hou)垂簾聽(ting)政,以(yi)司馬光為門下(xia)侍(shi)郎(lang)、宰相,企圖全部罷廢(fei)新法(fa),舉朝沒有(you)敢說話(hua)的人,他知樞密院事(shi),與司馬光力(li)辯免役法(fa)不可廢(fei)罷。章惇多(duo)次與司馬光爭論。
章惇說:天下政事,比熙寧元年以前,變更數(shu)也數(shu)不過來,事既與(yu)相(xiang)不同,怎么可以全部檢(jian)用(yong)熙寧元年現行條(tiao)貫,不知雖(sui)是差(cha)役一事,官司關連上下,事物(wu)目極(ji)多(duo),條(tiao)貫相(xiang)互干涉,豈可單獨用(yong)差(cha)役一門(men),顯見施(shi)行未(wei)得。
更張政(zheng)事(shi),所(suo)系生民利(li)害(hai),免疫、差役之法最大,急須詳審(shen),不可輕易,只限五天,諸縣何由擎化(hua)利(li)害(hai),不知如此變更草率,反而更加為害(hai)。
章惇獨自上疏(shu),逐條分析免役(yi)、差役(yi)二法(fa)的(de)利弊,駁斥(chi)司馬光對免役(yi)法(fa)的(de)攻擊,同(tong)司馬光在簾(lian)前爭論。
章惇說:像役(yi)法,熙(xi)寧初,用雇(gu)(gu)代(dai)差,實行太快速,所以有(you)損害(hai),重新以差代(dai)雇(gu)(gu),應(ying)該詳細議(yi)論,經常討論,或許可以實行,而限止五(wu)天,其損害(hai)將越來(lai)越多啊(a)。
諫官多(duo)次(ci)彈劾章(zhang)惇(dun),章(zhang)惇(dun)居位(wei)如故。章(zhang)惇(dun)駁(bo)斥司馬光所改的役(yi)法(fa),積累數千(qian)言。司馬光的建議施行(xing)后,章(zhang)惇(dun)憤恨地在太后面前爭辯,有以后怎么能(neng)奉陪吃劍之語,章(zhang)惇(dun)的話(hua)十(shi)分不恭敬。
宣仁后(hou)很生氣,御使中丞劉摯等(deng)人接(jie)連攻擊(ji)他,他被貶出朝任汝州知(zhi)州。
元(yuan)祐元(yuan)年(nian)(1086年(nian)),舊(jiu)黨(dang)辯論失(shi)敗,利用臺諫官(guan),對章惇進行攻(gong)擊,章惇被(bei)貶(bian)官(guan)知汝(ru)(ru)州(河南(nan)臨(lin)汝(ru)(ru)),改任杭州知州,重新(xin)擔任汝(ru)(ru)州知州。
十一月,章惇請(qing)求罷職(zhi),提舉洞霄宮(浙江(jiang)省杭州市余杭區道教宮觀(guan)),不斷受到攻擊。因(yin)為(wei)父(fu)親死亡,于(yu)是守喪,仍不斷受到舊黨攻擊。
元(yuan)祐更化時期章惇被(bei)貶到(dao)嶺(ling)南。
參見:紹圣之治、元祐案
元祐八年(nian)(1093年(nian)),宋哲宗親政,章惇被(bei)啟用(yong)為相,專(zhuan)門(men)以繼(ji)承為國(guo)家(jia)的重要(yao)事務,凡(fan)是元佑所改,全都恢復。引(yin)用(yong)蔡卞(bian)等人,全部居重要(yao)職位、擔(dan)任言官(guan)。
大小官僚,沒(mei)有(you)幸免,死(si)去(qu)的人,殃及妻子、孩子。詆毀宣仁太后,說元佑(you)初年,老奸擅國。章惇請求掘司馬光、呂公著的墳,砍他們的棺材。宋(song)哲宗沒(mei)答(da)應。
章惇請(qing)求編(bian)輯、分類(lei)元佑時,大臣們的章疏(shu),處(chu)治劉安世(shi)、范祖禹勸諫宮中雇乳母(mu)的事,用文及甫陷(xian)害別人的文書(shu)引導蔡渭,讓蔡渭告(gao)發劉摯、梁燾有反謀,興起同文館案,命(ming)令蔡京、安惇、蹇(jian)序辰窮究到底。
紹(shao)圣元年(1094年),章惇(dun)執政,首先議論修復水磨。乃詔(zhao)即京(jing)、索、大源等河為之,以孫迥提舉,重新命令兼提舉汴河堤岸(an),改差役制(zhi)為雇役制(zhi),章惇(dun)逐步恢復免役法、保(bao)甲法、青苗法等。
在章惇主持下,以常平(ping)(ping)、免役、農田(tian)水利、保甲,類著其法,總為(wei)一書,定名為(wei)《常平(ping)(ping)、免役敕令》,頒行全國,熙寧(ning)新法基本恢復(fu)。
章惇薦引名士(shi)彭汝礪、陳瓘、張庭堅等(deng),乞(qi)正所(suo)奪(duo)司馬光、呂(lv)公著贈謚,勿毀墓仆碑。劉奉(feng)世等(deng)三十(shi)一人,或(huo)貶官奪(duo)恩,或(huo)居住安置,輕重有差。其彬州編管秦觀,移送橫州。
參(can)見:宣仁案、孟(meng)后案
章惇用邢恕為(wei)御史中(zhong)丞。邢恕用北齊(qi)婁太后(hou),宮名叫宣訓,曾廢她的(de)孫子(zi)(zi)少主,而(er)立(li)兒子(zi)(zi)常(chang)山王高(gao)演的(de)事,假托司馬光,對范(fan)祖禹(yu)說:“如今主少國(guo)疑,北齊(qi)宣訓事仍可憂慮。”
章惇引誘高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)充上(shang)書(shu),說高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)充的父(fu)親高(gao)(gao)(gao)(gao)遵裕(yu)臨死(si)時,屏退(tui)左右,對高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)充說:宋神宗(zong)彌留(liu)之際,王(wang)珪派高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)充來(lai)問(wen):不(bu)知皇(huang)太(tai)后(hou)(hou)想立(li)誰為(wei)帝。我斥責高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)充離開。章惇追(zhui)貶司(si)馬光、王(wang)珪,贈高(gao)(gao)(gao)(gao)遵裕(yu)為(wei)奉(feng)國軍留(liu)后(hou)(hou)。再追(zhui)貶呂公著、司(si)馬光,又責呂大(da)(da)防、劉摯、梁燾、范祖(zu)禹、劉安世等(deng)過(guo)嶺,意(yi)猶未慊,仍用黃履疏高(gao)(gao)(gao)(gao)士(shi)英(ying)狀,追(zhui)貶王(wang)珪,皆誣(wu)以圖(tu)危(wei)上(shang)躬。其(qi)言浸及宣仁皇(huang)后(hou)(hou),帝頗(po)惑之。最后(hou)(hou)起同文獄,將全部誅殺元祐大(da)(da)臣。
章(zhang)(zhang)惇(dun)讓(rang)宦官(guan)郝隨(sui)幫助自己(ji),章(zhang)(zhang)惇(dun)想(xiang)追廢宣仁后。皇太后、太妃都極力同(tong)章(zhang)(zhang)惇(dun)爭辯。哲(zhe)宗感悟(wu),燒了章(zhang)(zhang)惇(dun)的奏(zou)疏,被郝隨(sui)偵知,秘密告(gao)訴章(zhang)(zhang)惇(dun)和(he)蔡卞。次日,章(zhang)(zhang)惇(dun)、蔡卞上(shang)奏(zou),宋哲(zhe)宗生(sheng)氣(qi)地說(shuo):你(ni)們(men)不想(xiang)讓(rang)我進英宗廟嗎。章(zhang)(zhang)惇(dun)、蔡卞才作罷。
紹圣(sheng)三年(1096年),章惇以孟皇(huang)后(hou)(hou)是高太(tai)后(hou)(hou)所(suo)(suo)立,迎合郝隨(sui),勸哲(zhe)(zhe)宗(zong)在后(hou)(hou)宮興起獄案,假(jia)托邪門旁道,廢(fei)掉孟皇(huang)后(hou)(hou),讓孟皇(huang)后(hou)(hou)居住瑤華宮。章惇請(qing)求立哲(zhe)(zhe)宗(zong)專寵的劉賢妃(劉清菁)為(wei)皇(huang)后(hou)(hou)。孟皇(huang)后(hou)(hou)所(suo)(suo)生(sheng)的福慶公主重(zhong)病(bing)不(bu)治,孟皇(huang)后(hou)(hou)的姐(jie)姐(jie)拿道家的符(fu)(fu)(fu)水入宮醫治。符(fu)(fu)(fu)水之事(shi),為(wei)宮中(zhong)禁忌,孟皇(huang)后(hou)(hou)大驚,命將符(fu)(fu)(fu)水藏之。言官鄒浩上疏斥責章惇,請(qing)求停止廢(fei)后(hou)(hou)。
公(gong)主(zhu)病逝(shi)后,孟(meng)(meng)皇后養母燕夫人(ren)等人(ren)為孟(meng)(meng)皇后及(ji)公(gong)主(zhu)祈福。劉賢妃(fei)趁(chen)機(ji)將前后兩(liang)件事情(qing)聯系(xi)起來(lai),說孟(meng)(meng)皇后這是在詛咒哲宗(zong)。哲宗(zong)聽(ting)說后,開始懷疑,令(ling)梁從(cong)政、蘇珪調查此案。在章惇和劉賢妃(fei)的(de)授(shou)意下,孟(meng)(meng)皇后左(zuo)右(you)侍(shi)女(nv)及(ji)宦官數十人(ren)都被(bei)逮(dai)捕,嚴刑逼供,甚至(zhi)有被(bei)斷(duan)舌的(de)人(ren)。
太監、宮女們(men)不(bu)愿誣蔑孟皇后(hou),個個被(bei)打得體無完膚,割舌、斷(duan)肢(zhi)者(zhe)不(bu)在(zai)少(shao)數。梁(liang)從政等人造供詞(ci),孟皇后(hou)的后(hou)位(wei)被(bei)廢(fei),被(bei)安置在(zai)被(bei)廢(fei)妃嬪出家所居的瑤(yao)華宮。
參見:紹圣北伐、元符西征、元符和議
夏軍攻(gong)陷(xian)金(jin)明(ming)寨,主(zhu)帥(shuai)張興戰死。章惇大怒,要把全(quan)軍四千人全(quan)部斬首(shou)。李清臣說:“如果把官吏士兵都殺掉,以后(hou)出現主(zhu)將戰死的情況,必然會全(quan)軍降敵了。”他于是只(zhi)殺了親兵十六(liu)人。
自金明寨失陷后,哲宗命西部各路加強防守。熙河將王文郁等,筑汝遮為(wei)安西城,以(yi)通秦鳳援(yuan)(yuan)師。梁(liang)太后懼宋(song)朝聲討,派遣使(shi)者(zhe)獻(xian)俘遼國,以(yi)為(wei)應援(yuan)(yuan)。
元符(fu)元年(1098年),邊廝波結(jie)等以(yi)河州(zhou)(今屬甘(gan)肅省臨(lin)夏(xia)回(hui)族自(zi)治州(zhou))、岷(min)州(zhou)(今屬甘(gan)肅省岷(min)縣(xian))、溪哥城(今屬青海省貴德縣(xian))及(ji)吐(tu)(tu)蕃兵六千余(yu)人歸(gui)順(shun)宋(song)朝,邈(miao)川(chuan)諸酋相(xiang)繼亦求內附。章(zhang)惇命王愍進攻(gong)吐(tu)(tu)蕃,吐(tu)(tu)蕃主隴(long)拶出降。
西夏接連(lian)上表(biao),請(qing)求(qiu)遼(liao)朝(chao)(chao)出兵(bing),遼(liao)朝(chao)(chao)征集大軍駐扎宋遼(liao)邊(bian)境,作出大舉(ju)南(nan)下之勢,派蕭德崇(chong)到開封勸(quan)和(he)(he),提出讓宋朝(chao)(chao)歸還攻占西夏的領土。眾人大多同意談(tan)(tan)和(he)(he)還地,哲宗也認為如此。章惇拒(ju)絕了遼(liao)朝(chao)(chao)的要求(qiu),認為:“夏國(guo)作過未已,北方(fang)使者(zhe)雖來勸(quan)和(he)(he),也需(xu)要討伐,若能服(fu)罪聽(ting)命,雖北朝(chao)(chao)不來勸(quan)和(he)(he),亦自當聽(ting)許(xu)。”宋夏和(he)(he)談(tan)(tan),西夏臣服(fu)宋朝(chao)(chao)。
河東方(fang)面(mian)奏(zou)稱:“遼國人過天澗取水(shui),已令地(di)分婉(wan)順(shun)止約去訖。”章惇說:“這(zhe)是邊吏(li)畏(wei)縮而已,若過界者,直接斬(zhan)殺(sha),他們一(yi)定不敢來。”
章惇請求哲宗(zong)下詔(zhao),在各地探察百姓有謊言的人(ren),按律論罪。章惇立下賞(shang)格,告(gao)密之(zhi)風,日益興盛。有個酒(jiu)醉胡說的人(ren),哲宗(zong)下詔(zhao)免去死罪,章惇按律殺(sha)之(zhi)。
元符三年(1100年),哲宗去世,向太(tai)后(hou)向章惇等宰相告知此訊后(hou),認為(wei)應該(gai)早立(li)儲君(jun)。章惇起初(chu)想立(li)簡王(wang)趙(zhao)似,但向太(tai)后(hou)堅持立(li)端王(wang)趙(zhao)佶,樞密(mi)使曾布(bu)(bu)、尚書左丞蔡(cai)卞(bian)、中書侍(shi)郎許將也都(dou)附議。章惇只得奉命(ming)召端王(wang)入(ru)宮。章惇見到端王(wang)后(hou),說:“端王(wang)輕佻,不可(ke)以君(jun)臨天下。”但曾布(bu)(bu)厲聲說:“章惇,聽皇太(tai)后(hou)安排。”儲君(jun)之議才最(zui)終確定。
端王(wang)趙佶繼位,即宋徽宗,章惇請求向太后同(tong)權處(chu)分(fen)。
元符三(san)年(1100年)五月(yue),徽宗(zong)以章(zhang)(zhang)惇(dun)為(wei)特進(jin),封為(wei)申國公,拜山陵使(shi)。章(zhang)(zhang)惇(dun)請求去職,宋(song)徽宗(zong)不允許。途(tu)中突(tu)遇大雨,宋(song)哲宗(zong)靈車陷于泥(ni)沼。過了一宿,才走出來。言官彈劾章(zhang)(zhang)惇(dun)不恭。左正言陳瓘趁(chen)機請求罷(ba)免章(zhang)(zhang)惇(dun),并進(jin)一步(bu)商(shang)議對他的刑罰。
九(jiu)月,章(zhang)(zhang)惇(dun)五(wu)次上(shang)表(biao)(biao),請求免(mian)去(qu)政(zheng)事,圣詔不允。章(zhang)(zhang)惇(dun)從小(xiao)道(dao)出去(qu),居于僧舍。第二天(tian),再次上(shang)表(biao)(biao),宋徽宗仍(reng)不允許,派中使跟隨看管,章(zhang)(zhang)惇(dun)再次從小(xiao)道(dao)出去(qu)。宋徽宗對(dui)輔臣說:“我(wo)如此對(dui)待章(zhang)(zhang)惇(dun),各方面(mian)都考慮(lv)到了,禮(li)貌可以說是尊敬到了極致。”眾人說:“恩禮(li)的確過厚。”徽宗說:“章(zhang)(zhang)惇(dun)請求知越州,應該答應他。”
臺諫豐稷、陳(chen)師錫、陳(chen)瓘(guan)多次(ci)彈(dan)劾章惇。于是,宋徽(hui)宗罷免章惇的特進(jin),出(chu)授越(yue)州知州。陳(chen)瓘(guan)等人(ren)認(ren)為責罰太輕,再上章彈(dan)劾章惇,重(zhong)提紹(shao)圣(sheng)時期設置看詳元祐訴理局,一切對于先(xian)朝言語不順從的人(ren),加以釘足、剝皮(pi)、斬頸、拔舌(she)之刑的行為。經此彈(dan)劾,章惇貶(bian)為武(wu)昌軍節度副使,于潭(tan)州安置。
建(jian)中靖國元年(nian)(1101年(nian)),諫官任伯(bo)雨八次(ci)上章彈劾章惇,宋徽(hui)宗(zong)不理。陳(chen)瓘、陳(chen)次(ci)升等人再(zai)次(ci)極言此事(shi)。任伯(bo)雨稱章惇有(you)謀(mou)反(fan)之心,輕視(shi)徽(hui)宗(zong)、想追廢宣仁太后。于是(shi),宋徽(hui)宗(zong)再(zai)貶(bian)章惇為雷(lei)州司戶參軍。其子(zi)(zi)章援(yuan)上奏時,徽(hui)宗(zong)頗稱其孝,略有(you)哀憐之意。但經曾布請求(qiu),徽(hui)宗(zong)又下(xia)詔:章惇親子(zi)(zi)孫,允許在外指定(ding)差遣,不得總是(shi)到京師及上章疏。
崇寧(ning)元年(1102年),章(zhang)惇調(diao)為舒州(今(jin)安徽省(sheng)安慶市)團練副使(shi),睦(mu)州(今(jin)浙江(jiang)省(sheng)杭州市淳安縣)居(ju)住。
崇(chong)寧四年(nian)(1105年(nian)),移(yi)越州(今浙江(jiang)省(sheng)紹興市)團練副(fu)使,遷湖(hu)州團練副(fu)使。同年(nian)十一(yi)月二十五日(1106年(nian)1月2日),章惇在貶(bian)所(suo)逝世,享年(nian)七(qi)十一(yi)歲,葬于(yu)長(chang)(chang)興(今浙江(jiang)省(sheng)長(chang)(chang)興縣)。
大觀三(san)年(1109年),恢復特進、申國公(gong)。
政和(1111年(nian)—1118年(nian))年(nian)間,重贈(zeng)觀文殿大(da)學(xue)士、太師,追封(feng)魏國公。
紹(shao)興五年(nian)(1135年(nian)),宋高宗納任伯雨的諫章,下詔追貶章惇為昭化軍節度(du)副使(shi),命其子孫永遠不能在朝廷出(chu)仕。
體裁 作品名稱
詩歌 《紫閣》《清明(ming)日(ri)赴(fu)玉津園宴(yan)》《游虎丘(qiu)次韻》《和蒲宗孟游虎丘(qiu)因(yin)書錢塘舊游》《句》《栽(zai)桐竹》《題(ti)李邦直蒙(meng)江初雪圖》《樓觀(guan)》
古文 《章(zhang)(zhang)子(zi)厚內(nei)制集》《元(yuan)符敕令格式(shi)》《熙寧新定孝贈(zeng)式(shi)》《熙寧新定服(fu)飾》《熙寧新定皇帝錄令》《司(si)農寺敕》《式(shi)》《熙寧將官敕》《導洛(luo)通汴記》《章(zhang)(zhang)申元(yuan)九事》
書法 《草堂寺題記》《會(hui)稽尊侯貼》
1、紹(shao)圣元年(nian)(1094年(nian)),改差役(yi)(yi)制(zhi)為雇役(yi)(yi)制(zhi),恢(hui)復(fu)(fu)免(mian)(mian)役(yi)(yi)法,規定(ding)各地富人繳納(na)免(mian)(mian)役(yi)(yi)錢在一百貫減收三分,即三十貫,以(yi)此減少恢(hui)復(fu)(fu)免(mian)(mian)役(yi)(yi)法的阻力,同年(nian)恢(hui)復(fu)(fu)保甲(jia)法。
2、紹圣二年(1095年),恢復青苗(miao)法,規定(ding)借青苗(miao)的錢(qian)完全自愿(yuan),禁止(zhi)強制,只(zhi)收一(yi)分息(xi),給散(san)本(ben)錢(qian),不限多寡,各從人愿(yuan),仍勿推(tui)賞,其出息(xi)至寡,則可以抑兼并之(zhi)家,賞既不行,則可以絕邀(yao)功之(zhi)吏(li),進一(yi)步減輕了農民負(fu)擔。
3、紹圣四年(1097年),置市易(yi)(yi)務,規定商販向(xiang)市易(yi)(yi)務購買貨物一律(lv)用現錢(qian)交易(yi)(yi),收息不超過二分,不許賒購。
4、元(yuan)(yuan)符元(yuan)(yuan)年(1098年),在章惇(dun)主持下(xia),“以常(chang)平(ping)、免(mian)役(yi)、農田水利、保甲,類著其法(fa),總為一書”,定名為《常(chang)平(ping)、免(mian)役(yi)敕令》,頒行全(quan)國。至此,熙寧(ning)新法(fa)基本恢復。
章惇(dun)恢復熙寧(ning)新法(fa),并修正新法(fa)的(de)(de)諸多弊(bi)端,從一(yi)定程度上克(ke)服了熙寧(ning)新法(fa)的(de)(de)缺陷,沒有一(yi)味的(de)(de)排斥元祐時期的(de)(de)政(zheng)策而是(shi)學(xue)習其好的(de)(de)政(zheng)策。
章惇(dun)任(ren)三司(si)使期間(jian),提出天(tian)下財賦汗漫,無以察其耗登(deng)之(zhi)數請選置(zhi)才士,刪修為(wei)冊,每(mei)年(nian)校其增(zeng)虧,以考驗諸(zhu)路當職之(zhi)官。
設置三司會計(ji)司,把天(tian)下的戶口、人(ren)丁、場務、坑(keng)冶、房園、租額、年課之類,重新登記,使(shi)有無相通,以省察國(guo)家大(da)計(ji)。
章惇籍(ji)文彥博(bo)等三十人,揭榜(bang)朝堂。
次年八(ba)月,皇帝(di)下詔:呂大防等永遠(yuan)不(bu)得引(yin)用(yong)及恩赦。范(fan)純(chun)仁上疏,請將呂大防等原(yuan)放(fang)。范(fan)純(chun)仁因此落(luo)職,徙知隨州。
追究司馬光等(deng)人割地給(gei)西(xi)夏的(de)罪責,剝奪司馬光的(de)追封,勸諫宋哲宗下(xia)詔掘墓(mu)鞭尸(shi),以(yi)朋黨(dang)(dang)的(de)罪名驅逐保守(shou)黨(dang)(dang)大(da)臣,株(zhu)連甚眾。
紹圣四年(1097年),追貶(bian)司馬光、呂公著(zhu)及王(wang)巖叟等已死諸人(ren)官(guan)。呂大防(fang)、劉摯、蘇轍、梁燾(dao)、范純仁(ren)等流放到嶺南。文彥博由太師貶(bian)為(wei)太子少保,被(bei)貶(bian)官(guan)者共三十余人(ren)。
章惇(dun)建議派呂(lv)升(sheng)卿、董必去嶺(ling)南訪察,將(jiang)流放的人全部殺死(si),宋哲宗說(shuo):朕遵循祖宗遺制,不曾殺戮大臣,釋放他們不要治罪(zui)。
當時有種說法即蔡卞心、章惇口(kou),凡是章惇所主張的人物,大多出于蔡卞,凡是紹圣以來竄逐諸臣,全(quan)部(bu)都(dou)是由蔡卞開口(kou)之后施行。
紹(shao)圣年間(jian),中(zhong)央機構上疏皇帝,指責(ze)實錄院前后(hou)所修先(xian)帝實錄,其中(zhong)很多都是(shi)道聽途說,憑空(kong)捏(nie)造,只是(shi)想詆(di)毀熙豐以來的(de)政(zheng)事(shi)。
章惇說:不僅很多材(cai)料(liao)是(shi)從(cong)傳聞中得來的,即使(shi)有(you)些(xie)材(cai)料(liao)是(shi)從(cong)臣(chen)僚家中取得的,也不可以相(xiang)信。但竟(jing)敢根(gen)據傳聞來修史,造(zao)假騙人(ren)的膽(dan)子(zi)也夠大。
先(xian)帝盛德大業,卓越(yue)出千古之上,發揚休光,正在史策,而(er)實錄所(suo)記載,很多類似沒有根據,請求驗索審定(ding),重行刊(kan)定(ding),使后世研究(jiu)審察(cha),無所(suo)迷惑,宋哲宗詔從之。
章惇命(ming)蔡卞等人根據王安石(shi)的日錄重修神(shen)宗實錄。
安惇等(deng)人提出元祐(you)初(chu)守舊派(pai)設訴理(li)(li)所(suo),對(dui)變法期間因反(fan)對(dui)改革而被貶逐(zhu)的(de)(de)守舊派(pai)官逐(zhu)一(yi)審查(cha)平反(fan)并對(dui)有關的(de)(de)改革派(pai)官員進(jin)行貶逐(zhu)。他們請求(qiu)設看詳訴理(li)(li)文字所(suo)對(dui)元祐(you)初(chu)的(de)(de)訴理(li)(li)案(an)件進(jin)行復查(cha)。
章(zhang)(zhang)惇未(wei)應,蔡卞以二心(xin)之言迫之,章(zhang)(zhang)惇沉默(mo)不敢對,即日(ri)置局(ju),士大夫得罪者(zhe)八百三十家,重罪者(zhe)千余人。
章惇下(xia)令中外學官,不是治科、進士(shi)、上(shang)舍(she)生而(er)入官的人(ren)全部解除(chu)官職,解除(chu)所有憑借私人(ren)關系而(er)任官之人(ren)的官職。章惇獨相(xiang)七年,從來不利用宰相(xiang)的權(quan)利贈(zeng)送官爵(jue)給(gei)自己的親信。
原新化(hua)縣(xian)(xian)(xian)屬地,包(bao)括(kuo)現新化(hua)縣(xian)(xian)(xian)、安化(hua)縣(xian)(xian)(xian)、冷水江市的(de)(de)全部,以及漣(lian)源市、新邵縣(xian)(xian)(xian)、隆(long)回(hui)縣(xian)(xian)(xian),溆浦縣(xian)(xian)(xian)、桃江縣(xian)(xian)(xian)的(de)(de)一部分。幾(ji)乎囊括(kuo)了湖南的(de)(de)中心地盤,面(mian)積達幾(ji)萬(wan)平方里。
宋朝控制了東起寧鄉(xiang)縣(xian)(今(jin)湖南寧鄉(xiang))司(si)徒嶺(ling),西至邵陽(yang)白沙寨(今(jin)湖南邵陽(yang)),北到益陽(yang)(今(jin)湖南益陽(yang))四里河,南至湘鄉(xiang)(湖南湘鄉(xiang)縣(xian))佛(fo)子(zi)嶺(ling)的(de)廣(guang)大地區。
章(zhang)惇等人開拓西南(nan),四川(chuan)南(nan)部(bu)、湖北(bei)西南(nan)、湖南(nan)西部(bu)、貴州東北(bei)、廣(guang)西西部(bu)被納入(ru)宋朝版圖。
章(zhang)惇修汴河(he),治黃河(he),開楚州支家河(he),導淮(huai)河(he)與漣河(he)相通,擴(kuo)大手工業生產的規模(mo)。
(一)征服西夏
紹圣(sheng)二(er)年(nian)(1095年(nian)),西(xi)夏(xia)(xia)多(duo)次犯邊,章(zhang)惇中止(zhi)宋朝(chao)與(yu)西(xi)夏(xia)(xia)邊界問題進行談判的一(yi)(yi)切行動,用淺攻撓耕之說,斷絕每年(nian)給西(xi)夏(xia)(xia)的歲賜,進筑汝(ru)遮等城,命宋軍進攻討伐(fa),陜西(xi)諸道五十(shi)多(duo)個地方開戰。宋軍進攻西(xi)夏(xia)(xia),除硬探斬(zhan)獲首(shou)級(ji)更不計(ji)數外,斬(zhan)首(shou)一(yi)(yi)萬六千級(ji)以上。
紹圣三年(1096年),梁太后(hou)以地界(jie)不定,數(shu)肆憑陵。哲宗用(yong)宰相章(zhang)惇議,罷(ba)諸邊分畫(hua),令督眾乘(cheng)勢進討。梁太后(hou)憤怒,發兵入綏德界(jie),攻義(yi)合寨(zhai),義(yi)合與(yu)保安軍德靖寨(zhai)綿亙七百里,中間堡(bao)壘(lei)參差,烽燧疏遠,延州軍不能應(ying),大掠而還。
九月,梁太(tai)后命(ming)右廂一帶首領遣(qian)使從間道(dao)至環(huan)慶路,詐(zha)言愿舉(ju)族歸(gui)漢。宋將章(zhang)楶(jie)遣(qian)鐘傅、折可(ke)適率兵援接,夏軍(jun)四面圍困,聯(lian)合進擊,力戰(zhan)不勝,宋軍(jun)全師撤退(tui)。宋軍(jun)出擊西夏,大小十余(yu)戰(zhan)。
十月,夏(xia)(xia)崇宗李乾順率五(wu)十萬人(ren)親征,即將(jiang)以全軍(jun)圍困延(yan)安,呂(lv)惠卿(qing)修(xiu)繕(shan)米脂諸寨(zhai)迎(ying)敵(di)(di)。西夏(xia)(xia)軍(jun)至(zhi)延(yan)州,想進攻卻(que)無法靠近城寨(zhai),想搶掠(lve)則(ze)一無所得(de),想叫陣則(ze)諸將(jiang)按兵不動,想南下則(ze)怕腹背受敵(di)(di)。停了兩(liang)天夏(xia)(xia)軍(jun)就拔營而去,趁機攻陷了金明(ming)寨(zhai),斬殺宋將(jiang)張(zhang)興,宋軍(jun)兩(liang)千五(wu)百人(ren)惟(wei)五(wu)人(ren)得(de)脫,西夏(xia)(xia)獻(xian)俘于遼(liao)國(guo)。
不久,宋朝置五十余寨。在章(zhang)惇的指揮下,涇(jing)原(yuan)路(lu)經略安撫使章(zhang)楶率軍(jun)進(jin)攻(gong)西夏(xia)。宋夏(xia)雙方多次(ci)展開(kai)大(da)規模的攻(gong)防戰,互有勝負。涇(jing)原(yuan)軍(jun)戰死三(san)千(qian)人(ren),三(san)次(ci)出擊,斬首八千(qian)級以(yi)(yi)上。西夏(xia)人(ren)說(shuo):唱(chang)歌作樂(le)田地,都被漢(han)家占卻,又云奪我飯椀。章(zhang)楶以(yi)(yi)夏(xia)兵猖獗,議守(shou)涇(jing)原(yuan)的靈平會,命鐘傅與苗履統率三(san)萬精(jing)兵筑城,夏(xia)軍(jun)力爭,章(zhang)楶進(jin)擊夏(xia)軍(jun),打敗了(le)它(ta)。宋軍(jun)圍洪(hong)州(zhou),進(jin)擊夏(xia)將(jiang)嵬(wei)名濟(ji)的軍(jun)隊,打敗了(le)它(ta),攻(gong)破洪(hong)州(zhou)。
紹圣四年(1097年),宋(song)將鐘傅率四萬(wan)宋(song)軍于白草原進擊夏軍,打敗了它,糧(liang)竭(jie),饑死者半。
章楶(jie)陰具板筑守戰(zhan)之(zhi)備,帥四路師,五路之(zhi)兵夫,七十余(yu)(yu)萬(wan)人(ren)(ren),出(chu)胡蘆(lu)河(he)(he)川,筑二(er)(er)城(cheng)于石門峽江口好(hao)水河(he)(he)之(zhi)陰。二(er)(er)旬有(you)二(er)(er)日成(cheng),賜名平夏(xia)(xia)城(cheng)、靈(ling)平砦(zhai)。十余(yu)(yu)萬(wan)夏(xia)(xia)軍(jun)(jun)進(jin)攻平夏(xia)(xia)城(cheng),宋(song)(song)軍(jun)(jun)與夏(xia)(xia)軍(jun)(jun)交戰(zhan),宋(song)(song)將(jiang)姚雄率熙(xi)河(he)(he)兵赴援,進(jin)擊夏(xia)(xia)軍(jun)(jun),打(da)敗了它(ta),斬首(shou)三千級,俘(fu)虜數萬(wan)人(ren)(ren),沒(mei)藥降宋(song)(song)。剛開戰(zhan)時(shi),夏(xia)(xia)軍(jun)(jun)來乘,章楶(jie)進(jin)擊夏(xia)(xia)軍(jun)(jun),打(da)敗了它(ta)。既(ji)而環慶、鄜(fu)延、河(he)(he)東、熙(xi)河(he)(he)皆(jie)相(xiang)繼筑城(cheng),進(jin)拓(tuo)其境(jing),夏(xia)(xia)人(ren)(ren)愕視不敢動。宋(song)(song)軍(jun)(jun)諸路出(chu)擊,進(jin)擊夏(xia)(xia)將(jiang)賀浪羅(luo)的軍(jun)(jun)隊,大破之(zhi),追擊二(er)(er)十余(yu)(yu)里,斬首(shou)五百級以上,三戰(zhan)夏(xia)(xia)軍(jun)(jun),兩(liang)勝一卻。
宋(song)(song)軍數(shu)次(ci)出擊,包圍夏州,斬(zhan)首兩萬(wan)級(ji)以上,阿燕率數(shu)千人(ren)降宋(song)(song)。涇原(yuan)軍三次(ci)出擊,嵬名藥默降宋(song)(song)。宋(song)(song)將(jiang)王(wang)舜臣(chen)出熙河,張世(shi)永出河東,折可適出涇原(yuan),苗履大敗夏將(jiang)嵬名濟。章楶親自部(bu)署對西(xi)(xi)夏的作戰計劃,命郭成為平夏城守(shou)將(jiang)。涇原(yuan)路落蕃兵士歸報,西(xi)(xi)夏點集(ji)一(yi)百(bai)五十萬(wan)人(ren),欲入(ru)宋(song)(song)界十程打劫。諸路投降的西(xi)(xi)夏人(ren)及(ji)俘虜,全部(bu)說西(xi)(xi)夏大點集(ji),決趨涇原(yuan)。詔章楶多方(fang)措(cuo)置備(bei)御。章楶以書遺曾布言,賊不來(lai)則已,來(lai),必(bi)墮(duo)吾策中。
元符二年(nian)(1099年(nian)),梁(liang)太后與李乾(qian)順親征平(ping)夏(xia)(xia)(xia)城,并部署軍(jun)(jun)隊,以(yi)防備(bei)諸路(lu)宋(song)軍(jun)(jun)赴(fu)援。夏(xia)(xia)(xia)軍(jun)(jun)四十萬(wan)(wan)人(ren)(ren)進攻(gong)平(ping)夏(xia)(xia)(xia)城,章楶率(lv)(lv)軍(jun)(jun)抵御。平(ping)夏(xia)(xia)(xia)城被圍后,宋(song)將(jiang)(jiang)種(zhong)樸(pu)統(tong)(tong)(tong)率(lv)(lv)環慶兵一萬(wan)(wan)人(ren)(ren),苗履統(tong)(tong)(tong)率(lv)(lv)熙河(he)騎(qi)兵兩(liang)萬(wan)(wan)人(ren)(ren),李沂統(tong)(tong)(tong)率(lv)(lv)秦風步騎(qi)兩(liang)萬(wan)(wan)人(ren)(ren)赴(fu)援,并聽章楶節制(zhi)。宋(song)將(jiang)(jiang)王恩統(tong)(tong)(tong)率(lv)(lv)一萬(wan)(wan)宋(song)軍(jun)(jun),在夏(xia)(xia)(xia)軍(jun)(jun)歸路(lu)上(shang)(shang)設伏(fu)。章楶派(pai)(pai)遣折可適等進攻(gong)西夏(xia)(xia)(xia),進擊多(duo)支夏(xia)(xia)(xia)軍(jun)(jun),都打敗了它(ta)們,縱掠(lve)八(ba)百(bai)余里。宋(song)將(jiang)(jiang)呂惠卿派(pai)(pai)劉(liu)安等進攻(gong)西夏(xia)(xia)(xia),大(da)破(po)嵬名特(te)克(ke)濟沙統(tong)(tong)(tong)率(lv)(lv)的五(wu)千(qian)(qian)騎(qi)兵,其后,四戰四勝(sheng),斬殺(sha)(sha)招降四千(qian)(qian)二百(bai)人(ren)(ren)以(yi)上(shang)(shang)。王愍(min)斬殺(sha)(sha)俘虜(lu)一千(qian)(qian)六百(bai)人(ren)(ren)以(yi)上(shang)(shang)。張(zhang)世永、張(zhang)誠斬首(shou)一千(qian)(qian)級以(yi)上(shang)(shang)。
十月,夏(xia)軍(jun)(jun)疾攻(gong)平夏(xia)城十二日,建高車(che)臨城,填塹(qian)而(er)進(jin),戰(zhan)死數(shu)千(qian)人(ren),受傷的人(ren)加倍,不能(neng)克,聞宋軍(jun)(jun)斬罔羅(luo)(luo),敗(bai)嵬名(ming)(ming)濟等,軍(jun)(jun)中(zhong)于是(shi)沒有(you)斗志。宋軍(jun)(jun)出戰(zhan),將領(ling)、佐吏全部開門(men)迎擊(ji)(ji)夏(xia)軍(jun)(jun),時出挑戰(zhan),夜以輕兵劫寨,夏(xia)軍(jun)(jun)頗驚擾。一夜,大(da)(da)風起西(xi)北,沖車(che)全部震(zhen)折,糧竭,夏(xia)軍(jun)(jun)大(da)(da)潰,宋將姚雄(xiong)、姚古合兵力(li)戰(zhan)卻(que)之。夏(xia)軍(jun)(jun)一夕遁去。郭成(cheng)追擊(ji)(ji)夏(xia)軍(jun)(jun),打敗(bai)了(le)它(ta)。章楶率(lv)軍(jun)(jun)反擊(ji)(ji),斬首兩萬級以上(shang)。夏(xia)軍(jun)(jun)撤退,王恩大(da)(da)獲。宋軍(jun)(jun)包抄(chao)反擊(ji)(ji),大(da)(da)破(po)夏(xia)軍(jun)(jun),梁太后裂面而(er)還。夏(xia)自(zi)平夏(xia)之敗(bai),不復能(neng)軍(jun)(jun)。西(xi)夏(xia)御史中(zhong)丞(cheng)仁多楚清(qing)降宋。章楶命郭成(cheng)、折可適率(lv)兩千(qian)精騎襲擊(ji)(ji)天都。俘虜三(san)千(qian)人(ren)以上(shang),獲得牛羊十余萬頭,擒西(xi)夏(xia)六(liu)路統(tong)軍(jun)(jun)嵬名(ming)(ming)阿埋(mai),宋將李(li)忠杰進(jin)擊(ji)(ji)西(xi)夏(xia)右廂(xiang)卓羅(luo)(luo)監(jian)軍(jun)(jun)仁多保(bao)忠的軍(jun)(jun)隊,仁多保(bao)忠僅以身(shen)免,夏(xia)主(zhu)震(zhen)駭(hai)。
經(jing)章楶反擊之(zhi)后,夏(xia)軍屢敗,投降北(bei)宋(song)的人人數眾多(duo)(duo),接連(lian)不斷。遼(liao)朝毒殺梁太(tai)后。李乾順以北(bei)宋(song)并(bing)建(jian)城寨(zhai),多(duo)(duo)次遭(zao)到襲擊,部族離散,歸北(bei)宋(song)的人越來越多(duo)(duo),令訛遇(yu)率數萬人于(yu)神(shen)堆(dui)及波濟立、魯(lu)遜埋諸險要(yao)駐營(ying)扼之(zhi)。宋(song)軍進攻(gong)西夏(xia),遭(zao)遇(yu)三支(zhi)一萬五千人以上(shang)的夏(xia)軍騎兵,都(dou)打(da)敗了(le)它們,斬首四千級以上(shang)。吳(wu)名(ming)革、革瓦娘、賞羅(luo)訛降宋(song)。
宋軍三戰(zhan)(zhan)三勝,一戰(zhan)(zhan)擒令王皆保、二戰(zhan)(zhan)擒勃羅,札實(shi)、淚丁訛遇,三戰(zhan)(zhan)殺仁多洗忠。宋夏(xia)和談,西夏(xia)向(xiang)宋稱臣。
(二)攻滅吐蕃
元符二(er)(er)年(1099年),章(zhang)(zhang)(zhang)惇命宋軍(jun)出兵吐(tu)(tu)蕃(fan),大(da)將王(wang)愍率軍(jun)進(jin)(jin)攻吐(tu)(tu)蕃(fan),以王(wang)贍為先(xian)鋒(feng),王(wang)愍督促王(wang)贍。王(wang)贍自密(mi)章(zhang)(zhang)(zhang)渡過河,吐(tu)(tu)蕃(fan)人(ren)密(mi)戩等(deng)三(san)人(ren)違背(bei)盟誓,聚(ju)眾(zhong)抗拒。王(wang)贍夜間渡水,奪其(qi)險要地(di)方,擒(qin)密(mi)戩,斬殺(sha)了他(ta)。宋將李澄(cheng)擒(qin)郎阿(a)章(zhang)(zhang)(zhang)。宋軍(jun)進(jin)(jin)擊多支吐(tu)(tu)蕃(fan)軍(jun),大(da)小數(shu)十(shi)戰,都打(da)敗了它們(men),攻取(qu)了隴朱黑城(cheng)、邈川(今(jin)(jin)屬(shu)青海省民和縣)、宗哥城(cheng)(今(jin)(jin)屬(shu)青海省樂都縣)、安(an)兒城(cheng)(今(jin)(jin)屬(shu)青海省平(ping)安(an)縣),招大(da)小首(shou)(shou)領、蕃(fan)僧(seng)三(san)千余人(ren)。宋軍(jun)從河州進(jin)(jin)入湟水流域(yu),進(jin)(jin)擊進(jin)(jin)犯的五千夏軍(jun)騎兵,打(da)敗了它。章(zhang)(zhang)(zhang)惇說,青唐(tang)有(you)二(er)(er)十(shi)萬精兵,今(jin)(jin)朝(chao)廷三(san)分有(you)其(qi)二(er)(er),他(ta)們(men)還有(you)七八萬人(ren),我(wo)以數(shu)萬兵欲必取(qu)之(zhi),未可易(yi)言之(zhi)也(ye)。宋軍(jun)到達(da)青唐(tang)(今(jin)(jin)屬(shu)青海省西寧市),吐(tu)(tu)蕃(fan)主(zhu)隴拶與(yu)諸族首(shou)(shou)領及(ji)契丹、夏國、回鶻(gu)公(gong)主(zhu)全(quan)部(bu)出降(jiang),宋朝(chao)設(she)置鄯、湟、廓三(san)州。
數(shu)萬吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)攻(gong)城(cheng),王(wang)贍進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),打(da)敗(bai)了(le)(le)它,俘虜斬殺很多,全(quan)(quan)部誅殺城(cheng)中首領。王(wang)贍縱所部剽(piao)兌攵,吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)眾(zhong)攜貳,心牟(mou)等(deng)結(jie)諸(zhu)族帳謀復青唐(tang),其在(zai)山南者先(xian)發。王(wang)贍遣將李賓領二千(qian)騎掩襲心牟(mou)以(yi)(yi)(yi)下,自守(shou)西城(cheng)進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),李賓逾南山入保敦谷討(tao)蕩,進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),打(da)敗(bai)了(le)(le)它,吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)戰(zhan)敗(bai)奔(ben)北(bei),四山皆(jie)空。王(wang)贍戮心牟(mou)等(deng)九人(ren),全(quan)(quan)部捕斬城(cheng)中吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)人(ren),積(ji)級(ji)(ji)如(ru)山。吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)反(fan)宋(song),宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)將森(sen)摩的軍(jun)(jun)(jun)(jun)隊,打(da)敗(bai)了(le)(le)它。十余萬吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)進(jin)攻(gong)青唐(tang),宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),打(da)敗(bai)了(le)(le)它。篯羅結(jie)等(deng)人(ren)擁立溪(xi)賒羅撒為(wei)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)主,號召吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)各部反(fan)宋(song)。數(shu)千(qian)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)包(bao)圍(wei)邈(miao)川,又包(bao)圍(wei)湟(huang)州。西夏派(pai)遣仁多保忠等(deng)人(ren)率十余夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)助戰(zhan),先(xian)斷炳靈寺橋,燒星章峽棧道,四面急攻(gong),分兵(bing)破南宗堡,獲(huo)宋(song)將劉文珪(gui),讓(rang)王(wang)愍交城(cheng),被王(wang)愍拒絕。夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)攻(gong)城(cheng)十六(liu)(liu)日,宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)防守(shou)越堅固,斬首一千(qian)級(ji)(ji)以(yi)(yi)(yi)上(shang)。宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)援(yuan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)到(dao)達(da),在(zai)青唐(tang)進(jin)擊(ji)夏軍(jun)(jun)(jun)(jun),打(da)敗(bai)了(le)(le)它。宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)五戰(zhan)皆(jie)勝,斬首六(liu)(liu)千(qian)級(ji)(ji)以(yi)(yi)(yi)上(shang)。吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)及夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)潰(kui)散,夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)撤退時溺(ni)死數(shu)千(qian)人(ren),宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)討(tao)蕩余眾(zhong)。吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)攻(gong)湟(huang)、鄯(shan),姚雄與苗履援(yuan)之。王(wang)贍進(jin)擊(ji)吐蕃(fan)(fan)(fan)(fan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),斬首四千(qian)級(ji)(ji)以(yi)(yi)(yi)上(shang)。
邈川當(dang)時急,姚(yao)雄(xiong)(xiong)適至,吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)望見塵起,驚(jing)而(er)潰。圍(wei)既(ji)解,遂趨鄯州(zhou),苗(miao)(miao)(miao)履后期才至。王(wang)贍(shan)言蘭(lan)溪(xi)宗有(you)遺寇,宜悉蕩平之。苗(miao)(miao)(miao)履即(ji)往,姚(yao)雄(xiong)(xiong)諫不聽,戒所部(bu)嚴備(bei)以(yi)待。短時間而(er)苗(miao)(miao)(miao)履師退,吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)追(zhui)及,宋將姚(yao)雄(xiong)(xiong)進擊吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun),打敗了它,俘虜二(er)千人(ren)。詔同王(wang)贍(shan)取青唐,與姚(yao)雄(xiong)(xiong)合兵討(tao)峗羌篯羅(luo)結(jie)。宋將李忠戰(zhan)敗,羅(luo)結(jie)大集眾,宣言欲(yu)圍(wei)青唐。苗(miao)(miao)(miao)履、姚(yao)雄(xiong)(xiong)將至,吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)列(lie)陣以(yi)待,勢甚盛(sheng)。苗(miao)(miao)(miao)履大聲呵斥宋兵納弓(gong)于鞬,拔刀而(er)入(ru)。吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)依靠當(dang)地殊死戰(zhan),梟將陳迪、王(wang)亨輩全部(bu)退卻,苗(miao)(miao)(miao)履獨駐馬不動。有(you)酋青袍白馬突而(er)前(qian),手(shou)劍擊苗(miao)(miao)(miao)履,部(bu)下(xia)王(wang)拱以(yi)弓(gong)阻止,才逃避災難。吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)復(fu)繞出苗(miao)(miao)(miao)履背,欲(yu)斷軍(jun)(jun)為二(er),宋將高永年率軍(jun)(jun)力(li)戰(zhan),吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)退,乘勝圍(wei)蘭(lan)宗堡,不能攻破(po)。日(ri)暮,收兵入(ru)營,吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)宵(xiao)潰。明日(ri),縱兵四(si)掠,焚其族帳而(er)還(huan)。
沒(mei)有(you)多(duo)久,吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)人郎(lang)阿章(zhang)叛,拒宋軍(jun)(jun)。胡(hu)宗(zong)回(hui)派遣王吉(ji)率五百騎兵(bing)進(jin)擊(ji)(ji)吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun),全部(bu)戰死。宋將(jiang)魏(wei)釗(zhao)進(jin)擊(ji)(ji)吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun),也戰敗死亡。胡(hu)宗(zong)回(hui)又遣鈐(qian)轄種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)往。詔(zhao)苗(miao)履與種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)過河討(tao)蕩,辭以(yi)(yi)兵(bing)少,種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)于是陷。種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)知河州,會(hui)湟州一公城為(wei)吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)所圍,于是自河北(bei)出(chu)(chu)兵(bing),自己統率救援。有(you)蕃(fan)(fan)僧二人為(wei)邊帥探事者十(shi)余年(nian)矣,種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)將(jiang)行(xing),僧告種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)曰:羌人雖畏(wei)旗幟之(zhi)多(duo),益畏(wei)大將(jiang)之(zhi)旗鮮明光(guang)采者。種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)信(xin)其言,別制新旗數百竿,文采甚(shen)絢。建(jian)旗而出(chu)(chu),以(yi)(yi)蕃(fan)(fan)僧為(wei)向導,使夾馬而行(xing)。吐(tu)(tu)蕃(fan)(fan)軍(jun)(jun)知種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)來,伏以(yi)(yi)待。俄行(xing)六十(shi)里,忽(hu)(hu)於澗道中有(you)騎百馀(yu)成隊而出(chu)(chu),種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)甚(shen)忽(hu)(hu)之(zhi),俄見(jian)種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)旗,忽(hu)(hu)奔(ben)馳(chi)直沖種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu)軍(jun)(jun),至旗下以(yi)(yi)槍(qiang)刺(ci)種(zhong)(zhong)樸(pu)(pu),即死,以(yi)(yi)馬負其尸去(qu),宋軍(jun)(jun)于是潰亂。
宋軍遭遇埋(mai)伏(fu),首尾(wei)不相應,吐(tu)(tu)蕃軍乘勝追北。宋軍還(huan)遇隘(ai),壅(yong)迮不得(de)行。宋將王(wang)(wang)舜臣(chen)善射,以(yi)弓(gong)卦臂,獨立敗軍后。吐(tu)(tu)蕃軍來了一(yi)萬(wan)(wan)騎(qi)兵,有七人介(jie)馬而先。王(wang)(wang)舜臣(chen)引(yin)弓(gong)三(san)發,射殺(sha)三(san)人,全部中面,剩下四人反(fan)走,矢(shi)貫穿其背(bei)。一(yi)萬(wan)(wan)騎(qi)兵莫(mo)敢前,王(wang)(wang)舜臣(chen)因得(de)整眾。須臾,吐(tu)(tu)蕃軍復來。王(wang)(wang)舜臣(chen)自(zi)申(shen)及酉,抽矢(shi)千余發,無虛者。指裂,血(xue)流至肘。薄暮,才得(de)逾(yu)隘(ai)。苗履、姚(yao)雄(xiong)不能(neng)救,趙吉、王(wang)(wang)舜臣(chen)突圍而出,轉戰百(bai)里,宋兵獲免十之二三(san)。
王贍派遣(qian)李(li)忠、郭勝率騎兵(bing)進擊吐蕃(fan)(fan)軍(jun),不利,又派遣(qian)李(li)忠、高永年等進擊吐蕃(fan)(fan)軍(jun),打敗(bai)了它。
(三)開拓西南
熙(xi)寧初(chu),湖(hu)北提點刑獄趙鼎(ding),上書說峽州峒首(shou)苛(ke)刻盤(pan)削(xue)百(bai)(bai)姓沒(mei)有(you)節制(zhi),蠻部眾人都想(xiang)歸中(zhong)原;辰州一名百(bai)(bai)姓張翹也(ye)上書說南北江的利害。當(dang)時宋神(shen)宗與王(wang)安石正想(xiang)用兵以(yi)威懾四方(fang)民族(zu),于(yu)是在熙(xi)寧五年七月(yue),派遣章惇任察(cha)方(fang)荊(jing)湖(hu)北路(lu),經(jing)制(zhi)蠻事。
十一月(yue),章惇(dun)就招(zhao)降梅(mei)山(shan)(shan)峒蠻蘇氏。梅(mei)山(shan)(shan)過去與中(zhong)原不通,他的地域東與潭州(zhou)(zhou)相(xiang)接,南與邵州(zhou)(zhou)相(xiang)接,西接辰州(zhou)(zhou),北接鼎灃。
章惇招降了他(ta)(ta)們(men)。登記他(ta)(ta)們(men)的(de)(de)百姓共一(yi)萬四千八(ba)百戶,土地二(er)十六萬四百余畝,都為他(ta)(ta)們(men)定了稅(shui)額,每年交一(yi)次。修筑武(wu)陽、開峽(xia)兩(liang)個(ge)城(cheng),設置安(an)化(hua)縣,就是長沙(sha)府(fu)的(de)(de)安(an)化(hua)縣與寶(bao)慶府(fu)的(de)(de)新化(hua)縣。
熙(xi)寧六年(nian)十月(yue),南江(jiang)的向永晤、舒光銀,各自(zi)獻出(chu)土地(di)投降章(zhang)惇(dun)。只有田氏有勇(yong)猛的人,非常不好馴服。章(zhang)惇(dun)進兵懿州(zhou)、南江(jiang)州(zhou)峒,都加(jia)以平定(ding),于是設置沅州(zhou),將懿州(zhou)新城作(zuo)為治所。
誠徽州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)的(de)楊光富,也率領他的(de)族(zu)姓二十三州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)峒(tong)歸附,于是(shi)設(she)置誠州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)。沅(yuan)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)就(jiu)是(shi)沅(yuan)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)府,誠州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)就(jiu)是(shi)靖(jing)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou),而徽州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)就(jiu)是(shi)靖(jing)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)屬下的(de)綏寧縣。
熙寧九(jiu)年正月(yue),章(zhang)惇又招降(jiang)下溪(xi)的彭師晏。這(zhe)之前,彭氏世(shi)代(dai)住(zhu)在五溪(xi),自封(feng)刺史,沿襲幾代(dai),朝廷都不敢過問。
章惇(dun)平定了(le)江(jiang)南(nan),彭師(shi)晏恐(kong)懼,章惇(dun)招(zhao)降了(le)他。屬(shu)于他的(de)二(er)十州都歸入宋的(de)版圖,就(jiu)是(shi)辰(chen)州府。于是(shi)下詔修筑(zhu)下溪城(cheng),賜(si)名為會溪,在(zai)那(nei)里(li)駐(zhu)扎軍(jun)隊,屬(shu)于辰(chen)州,使他們和漢民一(yi)樣(yang)繳(jiao)納租賦(fu)。
章(zhang)惇做制蠻事這(zhe)一(yi)職(zhi)務,三(san)年多,所招降的大(da)酋長有十(shi)幾(ji)個,地域有四十(shi)多個州(zhou)(zhou)(zhou),現在(zai)的四個府。章(zhang)惇又從(cong)廣西融(rong)州(zhou)(zhou)(zhou)開(kai)通道路,到(dao)達誠州(zhou)(zhou)(zhou)府,增(zeng)設當江(jiang)等堡(bao)。融(rong)州(zhou)(zhou)(zhou)就是柳州(zhou)(zhou)(zhou)府融(rong)縣(xian)。
元祐初(chu),傅堯俞、王巖(yan)叟請求將熙寧間(jian)所置新州(zhou)全部廢(fei)除(chu)。因為蠻人已經(jing)習慣風俗很久,不便都(dou)廢(fei)除(chu),于是廢(fei)除(chu)誠(cheng)州(zhou)而留下沅州(zhou),所開通(tong)的道路,所設置的砦(zhai)堡(bao),都(dou)毀壞了(le)。從(cong)這(zhe)時五溪郡縣,就放棄(qi)不再過(guo)問了(le)。
章(zhang)楶(jie)說:若(ruo)得(de)橫山(shan)、天(tian)都亦(yi)非常不(bu)世之功也。朝廷出師,常為(wei)西(xi)人所困者(zhe),以(yi)出界便入沙漠之地(di),既無水(shui)草(cao),又無人煙,未(wei)及見敵(di),我師已(yi)困矣。
西人之(zhi)來,雖已涉沙(sha)磧(qi),乃在其境(jing)內,每天橫(heng)山(shan)聚(ju)兵就(jiu)糧,因以犯塞(sai),稍(shao)入吾境(jing),必有所獲,此(ci)西人所以常獲利。今天都、橫(heng)山(shan)盡為(wei)我有,則遂以沙(sha)漠為(wei)界,彼無聚(ju)兵就(jiu)糧之(zhi)地,其欲(yu)犯塞(sai)難(nan)矣。
西安(an)建州,包括天都,自(zi)天都至秦州甘(gan)谷城(cheng),南北一直五百里,幅員殆千馀里。涇原進(jin)據天都,熙河自(zi)汝遮(zhe)建城(cheng)寨至會州,故兩路邊(bian)面(mian)相(xiang)通接,而(er)秦州遂為腹裏。
諸路(lu)所(suo)筑,凡四十馀壘。皆曰未論諸路(lu),只天都與(yu)熙河邊(bian)(bian)面相接,所(suo)包(bao)括幅員蓋(gai)千里,河東、鄜延、環慶邊(bian)(bian)面亦各相通。
章惇判軍器(qi)監(jian)期間,注意改進(jin)兵器(qi)的生產,號召吏民獻(xian)器(qi)械技(ji)藝,使北宋的武器(qi)日趨精良。章惇與沈括一(yi)起管理軍器(qi)監(jian),受(shou)命討(tao)論兵車制(zhi)度,研究出新式戰車,神宗很高興(xing),在延和殿親自考(kao)查(cha),藏于武庫。
章惇廣泛設置博易(yi)場。在梅山,章惇“給(gei)(gei)(gei)牛貸種使開墾,植(zhi)桑(sang)(sang)植(zhi)稻輸(shu)緡錢”;在沅州,章惇實行屯田(tian)(tian),鼓(gu)勵外地(di)(di)(di)(di)民遷入蠻地(di)(di)(di)(di)經營田(tian)(tian)土(tu),如“分道路甚(shen)至地(di)(di)(di)(di)里遠近并附(fu)入州縣(xian)圖籍。令縣(xian)邑城(cheng)寨,常切開廣,于(yu)新城(cheng)地(di)(di)(di)(di)買(mai)官(guan)田(tian)(tian),及許(xu)庶民置田(tian)(tian)。”調配土(tu)地(di)(di)(di)(di)的(de)情(qing)勢為(wei)(wei),“峒丁(ding)(ding)皆計口給(gei)(gei)(gei)田(tian)(tian),多寡闊狹(xia),疆(jiang)畔井臺,擅(shan)鬻者有禁,私(si)易(yi)者有罰。”不(bu)允許(xu)土(tu)地(di)(di)(di)(di)自由買(mai)賣。得(de)到(dao)(dao)官(guan)田(tian)(tian)的(de)峒丁(ding)(ding),“每丁(ding)(ding)歲納三斗三升,謂之身丁(ding)(ding)米。”隨(sui)著“給(gei)(gei)(gei)牛貸種使開墾,植(zhi)桑(sang)(sang)種稻輸(shu)緡錢”政策的(de)推動和(he)大量漢民的(de)遷入,山區耕地(di)(di)(di)(di)面積大幅(fu)上(shang)升,山地(di)(di)(di)(di)稻作農(nong)業得(de)到(dao)(dao)很(hen)大發(fa)(fa)展。使這些地(di)(di)(di)(di)區原(yuan)始(shi)的(de)刀耕火種經濟走上(shang)了(le)以牛耕農(nong)業為(wei)(wei)基礎的(de)封建(jian)地(di)(di)(di)(di)主經濟的(de)發(fa)(fa)展道路。
章(zhang)(zhang)惇(dun)廢除進士學習(xi)詩賦,專門研(yan)究二經(jing)。蘇軾說(shuo):“章(zhang)(zhang)子(zi)厚(章(zhang)(zhang)惇(dun))曾(ceng)說(shuo)想(xiang)恢復以詩賦取(qu)士,等到(dao)后來作(zuo)了宰相(xiang),被蔡卞挾持,而不能明了裕(yu)陵(ling)(神宗(zong))的志(zhi)向。”
章惇對自己的書(shu)法相當自負,自謂“墨(mo)禪”。
黃(huang)伯(bo)思評論章惇的(de)書法說(shuo):“近百(bai)年來,書法家中(zhong)惟有(you)章惇能表達(da)筆意(yi),雖然精巧(qiao)方(fang)面不如(ru)唐人,但(dan)筆勢(shi)上超過了唐人,意(yi)境在初唐四大家中(zhong)的(de)褚遂良、薛稷之上,暮年愈妙,神采像王羲之。”
元朝陶(tao)宗(zong)儀在《書(shu)史會要》中評價道:“作書(shu)意象高古,莫年一(yi)以魏晉諸賢(xian)為則,此(ci)其正書(shu),殊類(lei)王(wang)逸少(王(wang)羲之)。”
明朝(chao)趙(zhao)順《石(shi)墨鐫(juan)華》云:“章子厚《草堂寺(si)題記》用臥筆,間作渴筆游(you)絲(si)法,亦遒勁。”
章惇存(cun)世書跡(ji)有《草堂寺(si)題記(ji)》石(shi)刻、《會稽(ji)尊候帖(tie)》,其(qi)《會稽(ji)尊候帖(tie)》被(bei)臺北故宮(gong)博物院(yuan)收藏。
四世祖:章及,康州刺史(shi)。
五世祖:章修,福(fu)州軍(jun)事判官。
六世祖(zu):章(zhang)仔鈞,武寧郡開國(guo)伯,北(bei)宋年間,追封瑯(lang)琊王。
高(gao)祖:章(zhang)仁徹,檢校工部侍郎、建州節度推官(guan),官(guan)至(zhi)參知政事、尚書右仆射、觀文殿學(xue)士。
曾祖:章(zhang)文(wen)炎,太(tai)師、楚(chu)國公。北宋年間,贈金紫(zi)光祿大夫、太(tai)子少保、太(tai)子太(tai)師。
祖父(fu):章佺,進(jin)士,大理寺丞,拜太(tai)師、冀國公。北宋年間,贈工部尚書(shu)、金紫光祿大夫、太(tai)保、太(tai)尉。
族父:章(zhang)得(de)象,官(guan)至宰相,京兆郡公。北宋年間,贈太尉(wei)兼侍中。
父親:章俞,進(jin)士,蘇州吳縣主簿,職方郎中(zhong),太常少卿,銀青光祿大夫。北宋(song)年間,贈(zeng)太師、陳(chen)國公。
弟(di)弟(di):章愷,承奉郎(lang),潁州沈邱(qiu)縣主簿,北宋年間,贈奉政大夫。
族兄:章楶,北宋(song)名將,北宋(song)年間,贈(zeng)右(you)銀青光(guang)祿大夫(fu)、太師、秦(qin)國公。
妻子:張氏。
章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)孚、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)會、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)閱(yue)、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)慶、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)崧、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)棠、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)恢、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)忱、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)慥、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)珪、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)局(ju)、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)弼、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)淳、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)華(hua)、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)達、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)怡、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)革、章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)惲。
長子:章擇,進士(shi),奉議大(da)夫。
次子(zi):章(zhang)持,進(jin)士第十名,承奉郎。
三子(zi):章授(shou),進士,通奉(feng)大夫。
四子:章援(yuan),進士第五(wu)名,朝散大夫、校書郎(lang),曾為父刺血上書,北宋年間,贈金紫(zi)光祿大夫。
章抃:主簿。
章振:朝議大夫、通判。
章揆:宣議郎。
章擴:承德郎。
章衡:嘉祐二(er)年狀(zhuang)元。
章(zhang)縡、章(zhang)綜、章(zhang)綡(liang)、章(zhang)綰、章(zhang)綖、章(zhang)縯、章(zhang)縝,皆(jie)為蔡京傾覆。
孫子:章(zhang)(zhang)佃、章(zhang)(zhang)依、章(zhang)(zhang)仿、章(zhang)(zhang)儋、章(zhang)(zhang)倧、章(zhang)(zhang)侁、章(zhang)(zhang)俲、章(zhang)(zhang)僅、章(zhang)(zhang)億、章(zhang)(zhang)杰。
曾孫:三十(shi)八(ba)人。
王(wang)夫之的(de)(de)(de)評(ping)價:①章(zhang)惇(dun)(dun)是(shi)(shi)(shi)功是(shi)(shi)(shi)過(guo),清清楚楚,胡人(ren)(ren)(ren)(ren)為(wei)什(shen)么(me)喜歡說他的(de)(de)(de)不(bu)(bu)好,卻從來(lai)不(bu)(bu)反(fan)(fan)思呢?你若以大(da)義(yi)討論(lun),那(nei)(nei)(nei)么(me)他的(de)(de)(de)功不(bu)(bu)僅(jin)這(zhe)而(er)已(yi)。章(zhang)惇(dun)(dun)故(gu)意遇到皇(huang)帝(di)制(zhi)造(zao)事端用來(lai)邀功,真心不(bu)(bu)夠到這(zhe)里(li)。已(yi)經做完(wan)事情,因(yin)為(wei)他有(you)(you)(you)功;既然有(you)(you)(you)功,終究不(bu)(bu)可以成為(wei)罪。直到今天,他所建的(de)(de)(de)州(zhou)縣(xian),存在(zai)的(de)(de)(de)仍(reng)然在(zai)眼里(li)。他沿著設立(li),好像城(cheng)步、天柱的(de)(de)(de)許(xu)多(duo)城(cheng)市繁密(mi)如棋子似地分(fen)布,看在(zai)眼里(li)。但是(shi)(shi)(shi)他沒有(you)(you)(you)獲(huo)得(de)評(ping)定,異族侵(qin)略郡邑(yi),也可以看到。誰(shui)安誰(shui)危,誰(shui)治(zhi)誰(shui)亂,誰(shui)得(de)誰(shui)失;征求許(xu)多(duo)事情,問許(xu)多(duo)思想(xiang),為(wei)什(shen)么(me)遮蓋呢?說他是(shi)(shi)(shi)個小人(ren)(ren)(ren)(ren),那(nei)(nei)(nei)么(me)功也是(shi)(shi)(shi)罪,是(shi)(shi)(shi)也是(shi)(shi)(shi)非(fei),自(zi)(zi)古都是(shi)(shi)(shi)公(gong)正(zheng)的(de)(de)(de)議論(lun),不(bu)(bu)能剝奪。他的(de)(de)(de)功多(duo),品行正(zheng)直,仁愛非(fei)常大(da)啊。②章(zhang)惇(dun)(dun)經制(zhi)湖(hu)(hu)北蠻夷,揣摩神宗(zong)用兵(bing)的(de)(de)(de)想(xiang)法而(er)希望得(de)到功賞(shang),應被天下所反(fan)(fan)對,然而(er)灃、沅(yuan)、辰、靖這(zhe)些地方,蠻人(ren)(ren)(ren)(ren)不(bu)(bu)再攪擾內地,而(er)安化、靖州(zhou)等州(zhou)縣(xian),至(zhi)今都是(shi)(shi)(shi)文治(zhi)之地,和湖(hu)(hu)北湖(hu)(hu)南(nan)的(de)(de)(de)其他縣(xian)唇齒相依,他的(de)(de)(de)功績(ji)(ji)可以埋沒嗎?章(zhang)惇(dun)(dun)的(de)(de)(de)事還(huan)沒有(you)(you)(you)做完(wan),而(er)麻陽以西(xi),沅(yuan)溆以南(nan),苗人(ren)(ren)(ren)(ren)不(bu)(bu)再收斂,至(zhi)今還(huan)是(shi)(shi)(shi)禍患。住近蠻人(ren)(ren)(ren)(ren)的(de)(de)(de)百姓,性命妻子,牛(niu)馬糧食,都不(bu)(bu)能自(zi)(zi)保,那(nei)(nei)(nei)么(me)章(zhang)惇(dun)(dun)是(shi)(shi)(shi)有(you)(you)(you)功還(huan)是(shi)(shi)(shi)有(you)(you)(you)罪,就已(yi)經很明顯了。為(wei)什(shen)么(me)喜歡去找別人(ren)(ren)(ren)(ren)的(de)(de)(de)錯誤(wu),而(er)自(zi)(zi)己不(bu)(bu)去反(fan)(fan)思呢?如果用大(da)義(yi)來(lai)說,那(nei)(nei)(nei)他的(de)(de)(de)功績(ji)(ji)就不(bu)(bu)僅(jin)在(zai)此(ci)了。
梁(liang)啟超的(de)(de)(de)(de)(de)評價:《宋史》章(zhang)(zhang)惇(dun)的(de)(de)(de)(de)(de)傳中(zhong)所(suo)(suo)講(jiang)大概就是(shi)(shi)(shi)這(zhe)(zhe)樣(yang)。以(yi)(yi)(yi)(yi)此(ci)來(lai)看,足可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)讓他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)是(shi)(shi)(shi)奸(jian)(jian)(jian)臣(chen)嗎?就拿他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)不(bu)(bu)肯把官位(wei)給自己的(de)(de)(de)(de)(de)親友一(yi)件(jian)事(shi)來(lai)說(shuo),他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)潔身自好的(de)(de)(de)(de)(de)品格已(yi)經可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)影響世俗了(le)。哲宗死(si)后(hou)與太(tai)(tai)后(hou)爭論要立(li)的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),最(zui)(zui)終也因此(ci)被貶(bian)出以(yi)(yi)(yi)(yi)至于死(si)去。即使(shi)他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)主(zhu)張所(suo)(suo)立(li)的(de)(de)(de)(de)(de)簡王(wang)和(he)(he)申王(wang)不(bu)(bu)知道(dao)他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)(men)是(shi)(shi)(shi)怎樣(yang)的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),像(xiang)徽(hui)宗這(zhe)(zhe)樣(yang)荒淫(yin)無道(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)國君,最(zui)(zui)終使(shi)宋滅亡,這(zhe)(zhe)是(shi)(shi)(shi)世世代代人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)們(men)(men)所(suo)(suo)共同看到(dao)(dao)了(le)。怎么(me)知道(dao)不(bu)(bu)是(shi)(shi)(shi)章(zhang)(zhang)惇(dun)平時觀察他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)這(zhe)(zhe)個人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)不(bu)(bu)適合做(zuo)國家的(de)(de)(de)(de)(de)君主(zhu)而故意阻攔呢?即使(shi)不(bu)(bu)是(shi)(shi)(shi)這(zhe)(zhe)樣(yang),也不(bu)(bu)足以(yi)(yi)(yi)(yi)加罪給章(zhang)(zhang)惇(dun)。如(ru)果(guo)認為(wei)紹(shao)述在熙(xi)豐年(nian)間(jian)(jian)為(wei)奸(jian)(jian)(jian),那(nei)(nei)(nei)么(me)也是(shi)(shi)(shi)以(yi)(yi)(yi)(yi)奸(jian)(jian)(jian)上加奸(jian)(jian)(jian)罷了(le)。最(zui)(zui)為(wei)世人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)所(suo)(suo)詆毀的(de)(de)(de)(de)(de),莫如(ru)驅逐元(yuan)(yuan)祐大臣(chen)和(he)(he)請求廢宣仁(ren)太(tai)(tai)后(hou)這(zhe)(zhe)兩件(jian)事(shi)。請求廢除(chu)太(tai)(tai)后(hou)確實有罪,說(shuo)到(dao)(dao)驅逐流放元(yuan)(yuan)祐的(de)(de)(de)(de)(de)那(nei)(nei)(nei)些大臣(chen),則又是(shi)(shi)(shi)以(yi)(yi)(yi)(yi)元(yuan)(yuan)祐間(jian)(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)大臣(chen)用(yong)來(lai)對待熙(xi)豐的(de)(de)(de)(de)(de)方法來(lai)做(zuo)的(de)(de)(de)(de)(de)。如(ru)果(guo)元(yuan)(yuan)祐的(de)(de)(de)(de)(de)那(nei)(nei)(nei)些人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)做(zuo)的(de)(de)(de)(de)(de)對,那(nei)(nei)(nei)章(zhang)(zhang)惇(dun)做(zuo)的(de)(de)(de)(de)(de)也對;如(ru)果(guo)章(zhang)(zhang)惇(dun)做(zuo)的(de)(de)(de)(de)(de)不(bu)(bu)對,那(nei)(nei)(nei)么(me)元(yuan)(yuan)祐間(jian)(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)所(suo)(suo)做(zuo)也不(bu)(bu)對。議論者肯定要說(shuo):元(yuan)(yuan)祐的(de)(de)(de)(de)(de)那(nei)(nei)(nei)些人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)是(shi)(shi)(shi)君子(zi)(zi),所(suo)(suo)以(yi)(yi)(yi)(yi)可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)驅逐小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren);章(zhang)(zhang)惇(dun)是(shi)(shi)(shi)小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),所(suo)(suo)以(yi)(yi)(yi)(yi)不(bu)(bu)可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)驅逐君子(zi)(zi)。我不(bu)(bu)知道(dao)他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)(men)所(suo)(suo)說(shuo)的(de)(de)(de)(de)(de)君子(zi)(zi)和(he)(he)小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)是(shi)(shi)(shi)怎么(me)來(lai)區分的(de)(de)(de)(de)(de)?如(ru)果(guo)按(an)私德來(lai)論,章(zhang)(zhang)惇(dun)的(de)(de)(de)(de)(de)耿直,恐(kong)怕(pa)是(shi)(shi)(shi)元(yuan)(yuan)祐間(jian)(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)那(nei)(nei)(nei)些賢(xian)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)比(bi)起(qi)來(lai)也是(shi)(shi)(shi)有愧的(de)(de)(de)(de)(de);如(ru)果(guo)按(an)政見來(lai)論,我沒有聽說(shuo)有用(yong)政見來(lai)判別君子(zi)(zi)和(he)(he)小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)的(de)(de)(de)(de)(de)。攻(gong)擊(ji)新法的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)既然可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)把奉(feng)行新法的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)認作小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),那(nei)(nei)(nei)么(me)奉(feng)行新法的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)也可(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)指責攻(gong)擊(ji)新法的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)為(wei)小(xiao)(xiao)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),他(ta)(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)(men)之間(jian)(jian)能差多少呢?
王禮(li):章子厚以(yi)仕宦顯其隱德,弗耀可師(shi)仰者,具於景行。
王安(an)石:①有機略,勝王韶。②章子厚(hou)才極高。
時人:承天一柱,判斷山河。
魏泰(tai):骨(gu)氣(qi)清粹,真神仙中人。
曾布:蔡卞最陰巧(qiao),而章惇輕率。
蔡絳:章丞(cheng)相惇性豪邁,頗傲物。
趙煦:①章惇器博而用遠,寶(bao)茂而聲宏(hong)。②內有論道(dao)經邦之(zhi)(zhi)實,外有開疆復宇之(zhi)(zhi)休,無(wu)壅爰及叩(kou)關之(zhi)(zhi)請,坐臻偃革之(zhi)(zhi)期(qi)疇成効(xiao)于一(yi)時。③器博以大(da),志(zhi)剛(gang)而明,才(cai)之(zhi)(zhi)所(suo)(suo)施(shi),則(ze)酬酢萬變(bian)而無(wu)窮,學之(zhi)(zhi)所(suo)(suo)造,則(ze)貫通百家而不(bu)惑,蚤席華問(wen),寖(jin)登近(jin)班(ban),自結圣神之(zhi)(zhi)知,薦登丞弼之(zhi)(zhi)地,佑我昭考(kao),格于丕(pi)平,肆(si)予(yu)纘服之(zhi)(zhi)初,身任受遺之(zhi)(zhi)托,定策社稷(ji),底寧邦家,方政令出于簾(lian)幄,權柄歸(gui)于廊廟,善政良法,多(duo)所(suo)(suo)紛更,正色危言(yan),不(bu)憚(dan)強御(yu),十年去國(guo),一(yi)德保躬,雖風波并(bing)起乎畏途,而金石不(bu)渝于素履。
邵(shao)雍:天下聰(cong)明過人(ren)唯(wei)程頤(yi),其次則章惇(dun)。
蘇軾:子厚奇(qi)偉絕世,自是一代(dai)異人,至于(yu)功名(ming)將(jiang)相,乃其余事。
趙頊:卿以舊輔,填撫北(bei)陲緬,懷俊(jun)能入議,幾(ji)政(zheng)令訓迪,有位服于官,成倡予猷(you)為(wei)良,在近(jin)弼宜副延矚,亟覲闕庭。
岳珂:①公(gong)才(cai)偉(wei)矣,而用之(zhi)(zhi)者背(bei)馳,使(shi)英(ying)邁之(zhi)(zhi)姿與翰墨(mo)俱(ju)郁,悲夫!欲(yu)後(hou)之(zhi)(zhi)世因其跡而識其人(ren)猶不(bu)可勿錄也。②張無盡(jin)嘗(chang)謂公(gong)奇男子,夢中劇談若或(huo)見(jian)之(zhi)(zhi)矧予(yu)於(wu),手跡之(zhi)(zhi)遺,猶足(zu)以覿(di),百年之(zhi)(zhi)風姿,仕系於(wu)時才(cai)高用,違覽者未嘗(chang)不(bu)三嘆息于斯。
邵(shao)伯溫:內翰、忠(zhong)宣、子厚雖賢(xian)否不(bu)同,皆(jie)聰(cong)明曉吏治,兼知(zhi)南(nan)北風俗,其所論(lun)甚公,各(ge)不(bu)私于(yu)所主(zhu)。
孫覿:雄(xiong)俊魁(kui)磊,豪杰偉異之(zhi)人出(chu),于是宰相郇公(gong)(gong)、申(shen)公(gong)(gong)、樞密秦公(gong)(gong)仍(reng)世為將(jiang)相,高牙巨轂,尊顯三朝(chao)。
韋驤:惟相公濟時碩德(de),命(ming)世巨(ju)賢,熙載(zai)猶(you)稷(ji)契之(zhi)功,致(zhi)主(zhu)以唐堯之(zhi)道(dao)學,探(tan)圣微而充(chong)之(zhi)以正勛,著王(wang)室(shi)而守之(zhi)以謙鈞。
李(li)綱:方子(zi)厚(hou)當軸,士大(da)夫喜詆(di)訶其失,然自(zi)今觀之(zhi),愛(ai)惜名器,堅守法度(du),諸(zhu)子(zi)雖(sui)擢(zhuo)第,仕不過筦(guan)庫州縣(xian),豈不賢哉?語(yu)曰:善人,我與子(zi)厚(hou)亦云。
趙佶:章惇(dun)弼(bi)亮三世,勸勞百為,上以(yi)(yi)贊(zan)乎天工,下以(yi)(yi)定乎國是,廟堂鯁議操守一心(xin),帷幄(wo)深籌,決勝千里(li),當昔(xi)受(shou)遺之(zhi)(zhi)際,綏(sui)定我家(jia)逮居述,事之(zhi)(zhi)時,克(ke)篤(du)先烈,茲繼(ji)猶于(yu)津渙方,宏(hong)濟于(yu)囏難。
王鞏:章(zhang)子(zi)厚(hou)為蘇(su)子(zi)瞻辯(bian)此心惟(wei)有蟄龍知詩意云龍者非獨(du)人君,人臣皆可(ke)以言龍也,此語足以為蘇(su)子(zi)辯(bian)誣(wu),遠小人之謗(bang),釋(shi)人君之惑。此事猶可(ke)見章(zhang)子(zi)厚(hou)亦非僅行險心狠之小人,與蘇(su)子(zi)尚有故交在也。
李新:相公質文全(quan)粹,聲實保和,道觀昭(zhao)曠之(zhi)原化,執慘舒(shu)之(zhi)柄大熙,庶績以為(wei)百工師,時顯(xian)諸仁,所謂萬世利(li)臻(zhen),符瑞之(zhi)眾至(zhi)懋功德(de)以兼隆式,丁亞(ya)歲之(zhi)辰,宜受王(wang)明(ming)之(zhi)福。
蘇轍:左仆射蔡確,憸(xian)佞刻深,以獄吏(li)進。右仆射韓(han)縝,識闇(an)性暴(bao),才疏行污(wu)。樞密使章(zhang)惇(dun),雖(sui)有應(ying)務之(zhi)才,而其為人(ren)難以獨(du)任。門下(xia)侍(shi)郎(lang)司馬光(guang),尚書左丞呂公著,雖(sui)有憂(you)國之(zhi)志,而才不逮(dai)心。至若(ruo)張(zhang)璪、李清臣、安(an)燾,皆斗筲之(zhi)人(ren)。
劉弇(yan):自有生民以(yi)來,天(tian)下未嘗(chang)無宰(zai)相居(ju)焉者,幾何人成就(jiu)之(zhi)者,幾何時計其(qi)大,不計其(qi)細,問其(qi)人,不問其(qi)取,充位而(er)已,一日(ri)得志,澤朝下而(er)暮滲漉,變(bian)天(tian)閎之(zhi)民,為期頤耊艾(ai),至不旋踵宰(zai)相,事業大率如此(ci),皐夔稷(ji)契之(zhi)稱,美于典(dian)謨也(ye),自是開辟中,一時稀闊盛事。
常安民:以大臣為(wei)紹述(shu)之(zhi)說,實(shi)假其(qi)名以報復(fu)私怨,一(yi)時朋附(fu)之(zhi)流(liu)從而(er)和之(zhi),遂至已甚。故凡勸陛下紹述(shu)者(zhe),皆欲讬先帝(di)以行(xing)奸(jian)謀,他事難惑圣睿,若聞先帝(di)則易為(wei)感動,故欲快私讎陷(xian)良善者(zhe),須假此(ci)以移陛下心(xin)意。至引王鳳亂(luan)(luan)漢,林甫亂(luan)(luan)唐(tang),以比惇(dun)擅作威福。
留正:章惇、蔡卞(bian)、張商英之徒,既(ji)(ji)謫貶范純仁以下三十馀(yu)人,又(you)追(zhui)(zhui)貶司馬(ma)光(guang)、呂(lv)公(gong)著一(yi)十馀(yu)人,竄呂(lv)大防、劉摯、梁(liang)燾,皆(jie)已致之死地而(er)欲盡殺(sha)元祐諸賢。既(ji)(ji)廢孟后,且又(you)欲追(zhui)(zhui)廢宣(xuan)仁,章惇之罪,可(ke)勝誅哉。
龔夬(guai):昔日(ri)丁謂當國,號為(wei)恣(zi)睢,然(ran)不(bu)(bu)過陷一寇準而已,及(ji)至于(yu)惇,而故老(lao)、元輔、侍從、臺(tai)省之(zhi)(zhi)臣,凡天下(xia)之(zhi)(zhi)所謂賢(xian)者,一日(ri)之(zhi)(zhi)間,布滿嶺海,自有宋以(yi)來(lai),未之(zhi)(zhi)聞也。當是(shi)時(shi),惇之(zhi)(zhi)威勢震于(yu)海內,此陛下(xia)所親見(jian)。蓋其立造不(bu)(bu)根之(zhi)(zhi)語,文致悖逆之(zhi)(zhi)罪,是(shi)以(yi)人人危懼(ju),莫能自保,俾其朽骨銜冤(yuan)于(yu)地下(xia),子(zi)孫禁(jin)錮于(yu)炎荒,忠臣義士,憤(fen)悶而不(bu)(bu)敢言,海內之(zhi)(zhi)人,得以(yi)歸怨先帝,其罪如(ru)此。
崔鶠:光忠(zhong)信直諒,聞(wen)于華(hua)夷,雖古名(ming)臣(chen),未能遠(yuan)過(guo),而謂之(zhi)奸,是欺天(tian)下(xia)也(ye)。至(zhi)如惇(dun)(dun)(dun)狙詐兇險,天(tian)下(xia)士(shi)大(da)(da)夫呼曰惇(dun)(dun)(dun)賊(zei)(zei)。貴極(ji)宰相(xiang),人(ren)所具瞻,以名(ming)呼之(zhi),又(you)指為賊(zei)(zei),豈非以其(qi)孤(gu)負主(zhu)恩(en),玩竊國柄(bing),忠(zhong)臣(chen)痛憤,義士(shi)不服,故賊(zei)(zei)而名(ming)之(zhi),指其(qi)實而號之(zhi)以賊(zei)(zei)邪(xie)。京師(shi)語(yu)曰大(da)(da)惇(dun)(dun)(dun)小(xiao)惇(dun)(dun)(dun),殃及子孫,謂惇(dun)(dun)(dun)與御史中丞安惇(dun)(dun)(dun)也(ye)。小(xiao)人(ren)譬之(zhi)蝮蝎(xie),其(qi)兇忍害人(ren),根乎天(tian)性,隨遇必(bi)發。天(tian)下(xia)無事,不過(guo)賊(zei)(zei)陷(xian)忠(zhong)良,破碎善類。至(zhi)緩急危疑之(zhi)際,必(bi)有反覆賣國、跋扈不臣(chen)之(zhi)心。
陳瓘:章惇(dun)獨掌(zhang)政柄,首尾七年,隨(sui)其喜怒,恣作威(wei)福(fu),助尊私史,則(ze)至於(wu)(wu)薄神宗(zong),矜伐己(ji)功(gong),則(ze)至於(wu)(wu)累(lei)宣仁。樂(le)於(wu)(wu)用(yong)(yong)兵,大開邊隙,陜西之(zhi)(zhi)(zhi)民怨矣(yi),而(er)(er)進筑(zhu)不(bu)(bu)(bu)已(yi),內府之(zhi)(zhi)(zhi)財竭矣(yi),而(er)(er)輦(nian)運不(bu)(bu)(bu)休,忘祖宗(zong)積累(lei)之(zhi)(zhi)(zhi)艱,輕朝廷(ting)根本之(zhi)(zhi)(zhi)地,謂(wei)人之(zhi)(zhi)(zhi)怨怒為當爾,謂(wei)天之(zhi)(zhi)(zhi)譴戒為流俗。殺張天悅(yue)之(zhi)(zhi)(zhi)徒以(yi)箝(qian)眾(zhong)口,廣鄒浩之(zhi)(zhi)(zhi)獄以(yi)絕言(yan)路,天下(xia)震(zhen)駭,人多自危。賴宗(zong)廟之(zhi)(zhi)(zhi)靈,不(bu)(bu)(bu)廷(ting)不(bu)(bu)(bu)虞之(zhi)(zhi)(zhi)變幸未發爾。哲宗(zong)一於(wu)(wu)委任,何負於(wu)(wu)惇(dun),惇(dun)負哲宗(zong),乃至於(wu)(wu)此。雖陰謀密計發於(wu)(wu)蔡(cai)卞,而(er)(er)力行果(guo)斷,惇(dun)實主之(zhi)(zhi)(zhi)。用(yong)(yong)春(chun)秋(qiu)誅惡之(zhi)(zhi)(zhi)法,則(ze)罪卞可也,任扶危持顛(dian)之(zhi)(zhi)(zhi)責(ze),則(ze)非(fei)惇(dun)而(er)(er)誰。
豐稷(ji)等(deng):①昔在相(xiang)位,變亂名實,顛倒是非(fei),拔擢群小(xiao),布列中外,陰邪(xie)慘酷,更(geng)相(xiang)唱(chang)和(he),流毒(du)四方,感動天變。伏遇大(da)明(ming)繼照(zhao),群陰廓開,俊杰勷征,奸回竄伏。②章惇(dun)當(dang)國七年,竊持威柄,禍及天下(xia)(xia),勇於害賢,敢於殺人(ren),臨大(da)變,訂(ding)大(da)事,包藏陰謀,發為異議。陛(bi)(bi)下(xia)(xia)尚優容之(zhi)乎,祖宗怒惇(dun)久(jiu)矣,今(jin)付陛(bi)(bi)下(xia)(xia)震(zhen)之(zhi),上帝怒惇(dun)久(jiu)矣,今(jin)命陛(bi)(bi)下(xia)(xia)誅之(zhi),陛(bi)(bi)下(xia)(xia)何憚(dan)而不果邪(xie)。
李清臣(chen):章惇為(wei)(wei)相,朝廷屬以政事為(wei)(wei)之,不置次輔,而(er)惇不念(nian)體(ti)國,其所以開(kai)導上(shang)聽者(zhe),莫(mo)非(fei)忮(zhi)忍殺伐之事以己之平日仇怨(yuan),或讬謗訕宗(zong)廟,或稱謀危(wei)上(shang)躬,竄逐南方,投之死地。故(gu)貶人及骨肉死者(zhe)不得(de)歸葬,存(cun)者(zhe)悉(xi)為(wei)(wei)囚(qiu)徒。又因(yin)編類章疏,看詳(xiang)訴理,受禍者(zhe)一千馀家(jia)。自古(gu)奸臣(chen),少惇比者(zhe),今既罷去(qu),尚以特進守藩,天下人心(xin)郁抑不快,盍(he)加誅殛(ji),以慰民望。
脫(tuo)脫(tuo)等(deng):章惇(dun)敏識加(jia)人(ren)數等(deng),窮兇稔惡。
李贄(zhi):惇(dun)性剛(gang)狠,膽麄才贍,以眾人攻擊不得伸其氣,輒爾乘時(shi)報復,使有(you)圣主賢相愛而用之(zhi),亦足建(jian)功(gong)定國(guo),非邢恕、蔡確(que)比也。
張燧:章(zhang)惇曾開(kai)梅山,有詩一篇,專(zhuan)誦其利,而(er)濟北晁無咎賦詩,則(ze)言不必(bi)開(kai),蓋因章(zhang)惇小人(ren)專(zhuan)其事(shi),為(wei)清議(yi)所不與(yu)耳。然梅山地為(wei)今(jin)長沙府之安(an)化縣五(wu)寨,自熙寧至(zhi)今(jin),永無蠻獠之患。則(ze)惇之此舉(ju),不為(wei)無當也。不然,長沙之害,豈減于(yu)廣(guang)西(xi)之瑤僮哉。
王夫之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi):迨及白馬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禍,凡錦衣(yi)珂馬、傳觴挾妓之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)習(xi),熸(jian)焉銷盡。繼以(yi)五代之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)凋(diao)殘(can),延(yan)及有(you)宋(song),羶風已息。故雖有(you)病國(guo)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)臣,不但王介甫之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)清介自矜(jin),務遠金銀之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)氣(qi);即如王欽若、丁謂(wei)、呂夷甫、章惇、邢恕(shu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)奸,亦終(zhong)不若李(li)林(lin)甫、元載、王涯之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)狼藉(jie),且不若姚崇、張說、韋皋(gao)、李(li)德裕之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)豪華;其或毒民而病國(guo)者(zhe),又但以(yi)名位爭衡(heng),而非(fei)寵賂官邪之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)害。此風氣(qi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)一變也(ye)。
李慈(ci)銘(ming):溫公、荊公皆早貴,未(wei)歷州縣,故狃于(yu)一偏,章子厚雖(sui)賢否不(bu)(bu)同,而性(xing)聰明,深(shen)知吏事,故于(yu)溫公改(gai)役(yi)法時,言往(wang)日(ri)行免役(yi)法以(yi)行之太驟,故多(duo)弊,今(jin)日(ri)改(gai)法,宜(yi)詳酌而緩(huan)行之,庶(shu)幾(ji)無弊,而溫公不(bu)(bu)聽,此則萬世(shi)之公言也。
在郡學之南,積水(shui)彌數十畝傍有小(xiao)山,高下曲折,與水(shui)相縈帶,《石(shi)林詩話(hua)》以為(wei)(wei)錢氏時廣陵王元璙池館(guan),或云其近戚中,吳軍(jun)節度使孫承佑所作,既(ji)積土為(wei)(wei)山,因以潴水(shui)。
慶歷間(jian),蘇舜(shun)欽(qin)子(zi)美得之(zhi),傍水作亭,曰滄(cang)浪(lang)。歐陽文忠公詩云:清(qing)風明月本無價,可惜只買(mai)四萬錢。滄(cang)浪(lang)之(zhi)名始(shi)。
子(zi)美死后屢易主,后為(wei)章申公家所有,廣其(qi)故地(di)為(wei)大(da)閣,又為(wei)堂山上亭,北跨水(shui)有名洞山者,章氏并(bing)得之,既除地(di)發其(qi)下,皆嵌空大(da)石人,以(yi)為(wei)廣陵王(wang)時所藏益,以(yi)增累其(qi)隙兩山相對,遂為(wei)一時雄(xiong)觀。
紹(shao)興間,韓(han)世忠統兵過(guo)吳,脅奪(duo)之,章氏獻園(yuan),百口一朝駭散。
北(bei)宋(song)宰相(xiang)章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)的(de)(de)墓,位于(yu)(yu)浙江省長(chang)興(xing)縣九龍山,章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)的(de)(de)父母亦葬(zang)于(yu)(yu)九龍山,章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)的(de)(de)不(bu)少(shao)后(hou)裔也葬(zang)于(yu)(yu)此山,章(zhang)(zhang)惇(dun)(dun)墓屬(shu)長(chang)興(xing)縣縣級文物保護單(dan)位。
《宋史演義》
2012年電視劇《蘇(su)東坡》:劉長純飾演章惇。