清(qing)道光(guang)三十年(nian)(nian)(nian)(nian)十二(er)月(yue)初十日(ri)(1851年(nian)(nian)(nian)(nian)1月(yue)11日(ri)),洪秀全(quan)在廣西桂(gui)平(ping)(ping)縣(xian)金田村宣(xuan)(xuan)布(bu)起義。這年(nian)(nian)(nian)(nian)二(er)月(yue),太(tai)平(ping)(ping)天(tian)(tian)國(guo)(guo)在廣西武宣(xuan)(xuan)東(dong)鄉(xiang)建(jian)立,是為太(tai)平(ping)(ping)天(tian)(tian)國(guo)(guo)辛(xin)開元(yuan)年(nian)(nian)(nian)(nian)(1851年(nian)(nian)(nian)(nian))。這年(nian)(nian)(nian)(nian)八(ba)月(yue),太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)在桂(gui)平(ping)(ping)突(tu)破清(qing)軍(jun)圍(wei)困,經(jing)平(ping)(ping)南、藤縣(xian)向永(yong)安州進軍(jun),路經(jing)李(li)秀成(cheng)(cheng)的家鄉(xiang),沿(yan)途召集拜上帝會人馬,李(li)秀成(cheng)(cheng)就(jiu)在這時加入了(le)太(tai)平(ping)(ping)軍(jun),當了(le)一名圣(sheng)兵。太(tai)平(ping)(ping)天(tian)(tian)國(guo)(guo)二(er)年(nian)(nian)(nian)(nian)(1852年(nian)(nian)(nian)(nian))五月(yue),太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)出湖南、攻武昌,下江南,于太(tai)平(ping)(ping)天(tian)(tian)國(guo)(guo)癸開三年(nian)(nian)(nian)(nian)(1853年(nian)(nian)(nian)(nian))二(er)月(yue)十四日(ri),建(jian)都南京(jing)(jing),稱為天(tian)(tian)京(jing)(jing)。那時候李(li)秀成(cheng)(cheng)已隨(sui)春官丞相胡以晃理事。
定都天京后,楊秀清(qing)親(qin)自提拔李秀成(cheng)為右(you)四軍(jun)帥,把守太平門外(wai)新營,不久,又升為后四監軍(jun),把守儀鳳門外(wai)高橋。同年11月,李秀成(cheng)隨石達(da)開(kai)赴安(an)慶撫民,他“勤勞學練,生性秉直,不辭(ci)(ci)勞苦(ku)”“逢(feng)輕(qing)重苦(ku)難不辭(ci)(ci)”,“修營作(zuo)寨(zhai),無不盡(jin)心”。1854年春(chun),胡以晄攻(gong)占廬(lu)州(zhou)府(fu),李秀成(cheng)被調往廬(lu)郡“守把安(an)民”,并提拔為二十指揮。
1856年(nian)春,李秀成(cheng)(cheng)已升任地官副丞相,隨燕王秦日(ri)綱解鎮江(jiang)之(zhi)圍,大敗吉爾杭阿,又攻(gong)破(po)(po)清(qing)(qing)軍江(jiang)北(bei)、江(jiang)南大營,解天(tian)(tian)京之(zhi)圍。1856年(nian)9月,天(tian)(tian)京事變后(hou),清(qing)(qing)軍乘機從各個戰(zhan)場反攻(gong)。李秀成(cheng)(cheng)入(ru)守(shou)(shou)桐城,率殘軍六七千人(ren)把守(shou)(shou)孤城。1857年(nian)春,李秀成(cheng)(cheng)與(yu)從寧郭郡來救的(de)陳(chen)玉成(cheng)(cheng)在樅(cong)陽商(shang)定出奇兵(bing)制敵的(de)計策,大破(po)(po)清(qing)(qing)軍,并北(bei)上六安(an)、霍(huo)邱,招得捻軍張樂行(xing)、龔德(de)樹等,進封合天(tian)(tian)侯。
1857年,天王洪(hong)秀(xiu)全(quan)任命李秀(xiu)成為副(fu)掌率,與(yu)又正(zheng)掌率陳玉(yu)成同提兵符之(zhi)令(ling)。他上書(shu)請求洪(hong)秀(xiu)全(quan)“擇才而用(yong)(yong),定制恤(xu)民,申(shen)嚴法令(ling),肅正(zheng)朝綱(gang),明正(zheng)賞罰,依古制而惠四方“”禮而恤(xu)下,寬刑以待萬方,輕世人糧稅,仍重用(yong)(yong)于(yu)翼(yi)王,不用(yong)(yong)于(yu)安(an)、福王(洪(hong)秀(xiu)全(quan)長、次兄)”遭到嚴斥并革除封爵,后經(jing)朝臣力(li)諫得復。
1858年,李秀成行文各鎮守將(jiang),在(zai)樅陽召開軍(jun)事會議“各誓一心(xin),訂約會戰”,謀解京圍。這時(shi)天(tian)王(wang)設五(wu)軍(jun)主將(jiang),封李秀成為后軍(jun)主將(jiang),進爵合(he)天(tian)義(yi)。9月(yue)26日,李秀成與陳(chen)玉成在(zai)烏衣會師,大(da)敗德興阿,再(zai)次攻破江北大(da)營。11月(yue)與陳(chen)玉成在(zai)三河(he)全殲湘(xiang)軍(jun)李續賓部,取得(de)三河(he)大(da)捷。1859年秋天(tian)王(wang)封其為忠王(wang),并親書“萬古忠義(yi)”四個大(da)字贈與李秀成。但李秀成接到封王(wang)詔(zhao)書后,懸印(yin)月(yue)余,不肯接受,他上本章(zhang)說他的一些功勞,都(dou)出自捻軍(jun)將(jiang)領(ling)之力,懇請天(tian)王(wang)先加封捻軍(jun)將(jiang)領(ling)韓碧峰(feng)、韓肅峰(feng)、孫葵(kui)心(xin)、劉天(tian)祥(xiang)等爵位,而后他方敢受任(ren)。
1860年初(chu),江南大(da)(da)營重圍(wei)天(tian)京,李秀成(cheng)強請出京,領軍(jun)連下(xia)安徽廣德,浙江安吉、長興等(deng)地(di),并率1350名(ming)先(xian)鋒奇襲杭州(zhou);當江南大(da)(da)營分兵往(wang)救(jiu),即間道馳還(huan),與(yu)楊輔清(qing)、李世賢、劉官(guan)芳等(deng)在建(jian)平大(da)(da)會。數路(lu)軍(jun)分進合擊,于5月6日再破江南大(da)(da)營。旋乘(cheng)勝東下(xia),攻占常州(zhou)、無錫、蘇州(zhou)、嘉興等(deng)府的絕(jue)大(da)(da)部分州(zhou)縣,建(jian)立(li)蘇福省,為太平天(tian)國開辟(pi)了新(xin)的重要基地(di)。
在清政府(fu)統治時期,蘇(su)(su)(su)南(nan)地(di)區(qu)田賦極重,再(zai)加苛(ke)捐雜稅,民(min)(min)不聊(liao)生。李(li)秀(xiu)成克復蘇(su)(su)(su)州后,將民(min)(min)眾苦狀(zhuang)奏陳,天王下詔減輕了田賦。李(li)秀(xiu)成在蘇(su)(su)(su)南(nan)執行(xing)“著(zhu)佃征糧(liang)”政策,順應(ying)農(nong)民(min)(min)的要(yao)求,又(you)發給“田憑”,農(nong)民(min)(min)“領憑后,租田概作(zuo)自產”,使得(de)當時的蘇(su)(su)(su)南(nan)農(nong)村“稻堆(dui)蔽(bi)場,無路可(ke)走”,一片“豐年景象”。
李秀成(cheng)還(huan)鼓勵(li)發展(zhan)工商業,凡做(zuo)生意沒有本(ben)錢(qian)(qian)的,可以具(ju)呈請(qing)領本(ben)錢(qian)(qian),貨(huo)物售(shou)賣后,繳還(huan)本(ben)錢(qian)(qian)七成(cheng),留三成(cheng),使他們永遠可有本(ben)錢(qian)(qian)周轉。這也使得蘇州“百貨(huo)云屯,流民雨集,盛于未亂時倍蓰”。
在(zai)李(li)秀(xiu)成(cheng)一生的事跡中(zhong),要特別提出來(lai)的,是他進攻外國侵略者(zhe)的事跡。
太平天國(guo)認為“天下本一家(jia),四海皆兄(xiong)弟”,稱外國(guo)人做(zuo)“洋兄(xiong)弟”,歡迎外國(guo)人來中國(guo)通商(shang),當(dang)癸好三年(1853年)春(chun),英國(guo)公使兼香港(gang)總督文(wen)翰(han)訪(fang)問天京(jing)時(shi)(shi),太平天國(guo)就曾經(jing)向他正式通知(zhi);準許英國(guo)人來華經(jing)商(shang),惟警告(gao)英國(guo)不(bu)準再賣(mai)鴉(ya)(ya)片(pian),且不(bu)承認英國(guo)與清政府訂(ding)立的(de)不(bu)平等條約。第二次鴉(ya)(ya)片(pian)戰爭以后(hou),清政府簽訂(ding)《天津條約》《北(bei)京(jing)條約》,列強對清政府的(de)態度(du)由打擊轉到拉攏,最后(hou)幫助清政府,共(gong)同(tong)進攻(gong)太平天國(guo)。李秀(xiu)成(cheng)就在這時(shi)(shi),領導太平軍擔(dan)負起(qi)了反侵略的(de)任務。
庚(geng)申(shen)十年(nian)(1860年(nian))四(si)月,太平(ping)軍(jun)(jun)克復蘇(su)(su)州(zhou),李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)決(jue)定(ding)進軍(jun)(jun)上(shang)(shang)(shang)海(hai)。清(qing)蘇(su)(su)道(dao)吳煦、四(si)明公所董事候(hou)選道(dao)楊(yang)坊雇傭美(mei)國人(ren)華(hua)爾募集(ji)外(wai)國暴(bao)徒,在(zai)上(shang)(shang)(shang)海(hai)組(zu)織洋(yang)(yang)(yang)槍(qiang)隊(dui)(dui),妄圖(tu)防守(shou)上(shang)(shang)(shang)海(hai),奪回(hui)附(fu)近各(ge)城。五(wu)月,李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)照(zhao)會(hui)(hui)在(zai)上(shang)(shang)(shang)海(hai)的英(ying)國全權大(da)臣,聲明收復松江、上(shang)(shang)(shang)海(hai)的必(bi)要,并宣布(bu)太平(ping)天國對(dui)外(wai)國的平(ping)等互惠(hui)的通商(shang)政策。英(ying)國公使(shi)普(pu)魯斯置(zhi)之不理。干(gan)王洪仁玕到蘇(su)(su)州(zhou),又照(zhao)會(hui)(hui)英(ying)、法、美(mei)領(ling)事,仍不理。六月,華(hua)爾洋(yang)(yang)(yang)槍(qiang)隊(dui)(dui)進犯青浦,太平(ping)軍(jun)(jun)守(shou)將(jiang)告急。李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)從蘇(su)(su)州(zhou)帶領(ling)人(ren)馬去救青浦,大(da)敗洋(yang)(yang)(yang)槍(qiang)隊(dui)(dui),打傷華(hua)爾,擊斃洋(yang)(yang)(yang)槍(qiang)隊(dui)(dui)三分之一。七月初九(jiu)日(ri)(8月18日(ri))李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)照(zhao)會(hui)(hui)上(shang)(shang)(shang)海(hai)各(ge)國公使(shi),宣布(bu)大(da)軍(jun)(jun)即(ji)抵上(shang)(shang)(shang)海(hai),對(dui)外(wai)僑加以保護。發(fa)出照(zhao)會(hui)(hui)后,即(ji)進軍(jun)(jun)上(shang)(shang)(shang)海(hai)。英(ying)、法侵略者則下(xia)令軍(jun)(jun)隊(dui)(dui)用大(da)炮和來(lai)福槍(qiang)向太平(ping)軍(jun)(jun)轟(hong)擊,在(zai)黃浦江上(shang)(shang)(shang)的英(ying)國軍(jun)(jun)艦(jian)也發(fa)大(da)炮轟(hong)擊。
辛(xin)酉十(shi)一年(nian)十(shi)一月(yue)(1861年(nian)12月(yue)),英國(guo)(guo)海(hai)軍(jun)提督何(he)伯、參贊巴夏禮乘(cheng)著太(tai)(tai)平(ping)軍(jun)在長江(jiang)上(shang)游戰事失(shi)敗,安慶陷(xian)落的形(xing)勢,跑(pao)到(dao)天京提出平(ping)分中(zhong)(zhong)國(guo)(guo),愿(yuan)幫助(zhu)打倒清朝(chao)的談判,遭到(dao)太(tai)(tai)平(ping)天國(guo)(guo)拒絕(jue),雙方發生(sheng)決裂。李(li)秀成克(ke)復杭州后,再(zai)次進攻上(shang)海(hai),他先傳(chuan)檄外(wai)國(guo)(guo)侵略者(zhe),“倘不遵我(wo)王化,而轉(zhuan)助(zhu)逆為惡,相與(yu)我(wo)師(shi)抗敵(di),則是飛蛾撲火,自取滅亡”!這時候,外(wai)國(guo)(guo)侵略者(zhe)已經取得《北京條約》,與(yu)清朝(chao)統治(zhi)者(zhe)互相勾結,英國(guo)(guo)海(hai)軍(jun)提督何(he)伯、陸(lu)軍(jun)提督士迪佛立(li)、法(fa)國(guo)(guo)海(hai)軍(jun)提督卜(bu)羅德調集了侵略軍(jun)隊集中(zhong)(zhong)上(shang)海(hai),連同華(hua)爾的常勝軍(jun),與(yu)清軍(jun)聯合,向太(tai)(tai)平(ping)天國(guo)(guo)反攻。
壬戌(xu)十(shi)二(er)年三月(yue),洋槍隊連陷嘉(jia)(jia)定(ding)、青浦,進犯(fan)太倉(cang),自(zi)松江、泗涇、青浦、嘉(jia)(jia)定(ding)、寶山(shan)、上(shang)海連營一百(bai)多(duo)座,城城都(dou)有侵略軍(jun)(jun)把守。李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)從蘇州親率精兵(bing)前來(lai)迎敵(di),四(si)(si)月(yue)初五日,大戰于太倉(cang),力(li)破敵(di)陣(zhen)。法國(guo)海軍(jun)(jun)提督卜羅德被(bei)擊斃于奉賢南橋鎮。李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)乘勝(sheng)直(zhi)追,把英(ying)國(guo)陸軍(jun)(jun)提督士迪佛立(li)率領(ling)的英(ying)法侵略軍(jun)(jun)困在嘉(jia)(jia)定(ding)城內。外國(guo)侵略者(zhe)從上(shang)海派兵(bing)來(lai)救,又(you)被(bei)李秀(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)打(da)敗(bai)。四(si)(si)月(yue)十(shi)四(si)(si)日,士迪佛立(li)焚城突圍,逃回上(shang)海。
克復嘉定后,李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)即(ji)下青浦(pu),將常勝(sheng)軍(jun)副統領法(fa)爾(er)思德圍住。華爾(er)率部焚(fen)燒(shao)青浦(pu)城(cheng),逃回松(song)江(jiang)。李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)督軍(jun)緊追,生擒法(fa)爾(er)思德。克得青浦(pu)之后,李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)一路向泗涇、太(tai)倉、松(song)江(jiang)掃蕩,攻破敵(di)營一百三十(shi)多(duo)座,將華爾(er)圍于松(song)江(jiang)城(cheng)內,外(wai)國(guo)侵略軍(jun)從(cong)上海來救(jiu),依然被李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)打敗,李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)敘述當(dang)時(shi)(shi)太(tai)平天(tian)國(guo)的軍(jun)威(wei)說:“那時(shi)(shi)洋鬼并不(bu)敢與(yu)我見仗,戰(zhan)其即(ji)敗”。然而正當(dang)太(tai)平軍(jun)在上海節(jie)節(jie)勝(sheng)利(li)時(shi)(shi),曾國(guo)荃部湘軍(jun)從(cong)安(an)慶直下,攻陷蕪湖(hu)、巢縣、無為、運漕、和(he)州、東、西(xi)梁山、太(tai)平關,直犯天(tian)京。天(tian)王一日(ri)下三道(dao)詔旨(zhi),命令李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)立刻撤兵回救(jiu)天(tian)京。五月(yue)初八日(ri),李(li)秀(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)從(cong)松(song)江(jiang)撤退。
雖然,太平天(tian)國(guo)不曾(ceng)能完成驅逐外國(guo)侵略(lve)者(zhe)的(de)(de)大業(ye),是極可痛惜(xi)的(de)(de),但(dan)是忠王李秀(xiu)成及(ji)其(qi)部(bu)下給予外國(guo)侵略(lve)者(zhe)以迎頭痛擊,把外國(guo)侵略(lve)者(zhe)打得一(yi)敗再(zai)敗,不敢見(jian)仗,表(biao)現出(chu)了中(zhong)國(guo)人(ren)無比堅強的(de)(de)反侵略(lve)的(de)(de)戰斗精神。
太平天(tian)國壬戍十(shi)二年(1862年)五月初八日(ri),李(li)秀(xiu)(xiu)成奉命從松江撤(che)退。十(shi)一日(ri),在蘇州(zhou)召集部下(xia)大將召開(kai)軍事會議。李(li)秀(xiu)(xiu)成與(yu)(yu)諸將詳細研究當前(qian)形(xing)勢,指出(chu):湘軍從上而(er)下(xia),有水師的(de)便利,以逸待勞(lao),不(bu)可與(yu)(yu)爭鋒(feng);應將蘇省米糧(liang)軍火等(deng)物資(zi)多(duo)多(duo)運回天(tian)京,作長期(qi)守御的(de)準(zhun)備(bei);過了(le)兩(liang)年,等(deng)敵人久頓(dun)堅城(cheng)而(er)無斗(dou)志(zhi)時(shi)再(zai)與(yu)(yu)之決戰。然(ran)而(er)當李(li)秀(xiu)(xiu)成的(de)把這(zhe)個策略上奏天(tian)王后,卻遭到洪秀(xiu)(xiu)全的(de)嚴斥(chi)"三詔(zhao)追(zhui)救京城(cheng),何(he)不(bu)啟隊發(fa)行?爾(er)(er)意欲何(he)為?爾(er)(er)身受(shou)重任,而(er)知朕法否?若不(bu)遵詔(zhao),國法難容(rong)!",李(li)秀(xiu)(xiu)成接到這(zhe)嚴詔(zhao),不(bu)得不(bu)放棄會議的(de)主張(zhang)。
六(liu)月(yue)廿(nian)五日,他(ta)(ta)又(you)在蘇州召集(ji)軍事(shi)會議,計劃調集(ji)軍隊(dui)回(hui)救天(tian)(tian)京(jing)。當時(shi)天(tian)(tian)王采取(qu)強本弱枝政策(ce),把陳玉成(cheng)、李(li)秀成(cheng)等部下大將都封了王,以分他(ta)(ta)們的(de)權力,李(li)秀成(cheng)指揮發生困難(nan)。為強調團結一致,李(li)秀成(cheng)親自為《會議輯略》作(zuo)序(xu),“如欲奮一戰(zhan)而勝萬(wan)戰(zhan),必須(xu)聯萬(wan)心(xin)而作(zuo)一心(xin)”。他(ta)(ta)又(you)為了要消除天(tian)(tian)王對他(ta)(ta)的(de)猜疑,就把蘇、浙兩省(sheng)政權全部交給(gei)各將,連母親和家眷也(ye)從蘇州送回(hui)天(tian)(tian)京(jing),交給(gei)天(tian)(tian)王為信,表示他(ta)(ta)的(de)“愚忠”。
李(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)在(zai)(zai)回(hui)京前(qian),為穩定蘇(su)(su)福(fu)省后方(fang),也作(zuo)了必要(yao)的(de)措施。早在(zai)(zai)太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)克復(fu)蘇(su)(su)州以前(qian),蘇(su)(su)、松、嘉(jia)(jia)、湖(hu)(hu)廣大太(tai)湖(hu)(hu)地區(qu),就有(you)一種惡(e)霸、流氓組(zu)織的(de)槍(qiang)(qiang)船(chuan)(chuan),千百成(cheng)群,四鄉(xiang)開(kai)設賭場,在(zai)(zai)湖(hu)(hu)上搶劫,為非作(zuo)惡(e),為害(hai)百姓(xing)。太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)進(jin)軍(jun)這(zhe)(zhe)(zhe)個(ge)地區(qu)時(shi),有(you)一部分槍(qiang)(qiang)船(chuan)(chuan)就幫助清朝(chao)統治者抗拒(ju)太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)。李(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)審查情勢,定下欲擒故縱的(de)策略,用(yong)官爵廣封槍(qiang)(qiang)船(chuan)(chuan)頭目,籠絡著他們,使這(zhe)(zhe)(zhe)些匪幫陷入圈套。李(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)要(yao)回(hui)救天(tian)京,為弭(mi)除后方(fang)的(de)隱憂,五月二十(shi)八日(ri),他一聲號(hao)令,蘇(su)(su)、松、嘉(jia)(jia)、湖(hu)(hu)各地軍(jun)隊同時(shi)行動,太(tai)湖(hu)(hu)槍(qiang)(qiang)船(chuan)(chuan)一時(shi)絕跡。李(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)生平(ping)(ping)對待(dai)敵人,往往采取(qu)這(zhe)(zhe)(zhe)類外柔內剛的(de)手(shou)段。
八月中,李秀成率軍(jun)(jun)從蘇州(zhou)出發,到東壩集合,分軍(jun)(jun)兩(liang)路,一(yi)由秣陵關,一(yi)由板橋、善橋直向(xiang)雨花(hua)臺而(er)來。九(jiu)月初三日,下總攻(gong)擊令,大軍(jun)(jun)包圍戰線長(chang)達五、六十(shi)里。是役(yi),雖然(ran)使曾國藩“心已用爛,膽已驚碎(sui)”,使得湘軍(jun)(jun)“將士皮肉都(dou)盡”,稱“自發逆猖亂來未有(you)如此圍之久(jiu)者”。但湘軍(jun)(jun)有(you)水(shui)師(shi)運輸彈藥物資(zi),得以持(chi)久(jiu)戰,而(er)太平(ping)軍(jun)(jun)卻須(xu)陸運,各(ge)軍(jun)(jun)從八月出發,未帶寒衣,十(shi)月天已冷了(le),天京又無(wu)糧(liang),猛攻(gong)了(le)四(si)十(shi)多天,十(shi)月十(shi)五日,各(ge)路軍(jun)(jun)不得不撤退(tui)。
李(li)秀(xiu)(xiu)成(cheng)攻清營(ying)不下,天(tian)王(wang)(wang)當殿(dian)明責,革(ge)了(le)他的(de)(de)(de)王(wang)(wang)爵(jue)。他另(ling)采取“進北攻南”的(de)(de)(de)策略,從(cong)長江(jiang)北岸進攻上游(you)湘(xiang)軍(jun)(jun)(jun)(jun)的(de)(de)(de)后方,迫敵人不得不調南岸的(de)(de)(de)軍(jun)(jun)(jun)(jun)隊去救(jiu)北岸,調下游(you)的(de)(de)(de)軍(jun)(jun)(jun)(jun)隊去救(jiu)上游(you),其目的(de)(de)(de)是(shi)為了(le)要解救(jiu)天(tian)京的(de)(de)(de)圍困。十(shi)(shi)(shi)月(yue)二(er)十(shi)(shi)(shi)七(qi)日,大(da)軍(jun)(jun)(jun)(jun)晝夜趕渡,沖(chong)過江(jiang)浦(pu)、浦(pu)口。其后連克含(han)山、巢(chao)縣、和(he)州。時駱國忠在常熟(shu)叛變,李(li)秀(xiu)(xiu)成(cheng)回蘇州定(ding)亂。到癸開十(shi)(shi)(shi)三(san)年二(er)月(yue)十(shi)(shi)(shi)八日,始得趕到巢(chao)縣指揮進軍(jun)(jun)(jun)(jun)。李(li)秀(xiu)(xiu)成(cheng)留(liu)來王(wang)(wang)陸順德、戴王(wang)(wang)黃(huang)呈忠、首王(wang)(wang)范(fan)汝增、梯王(wang)(wang)練(lian)業坤等(deng)軍(jun)(jun)(jun)(jun)牽制清軍(jun)(jun)(jun)(jun),而(er)自率大(da)軍(jun)(jun)(jun)(jun)打(da)(da)算(suan)從(cong)安(an)徽舒城、六(liu)安(an)、英山、霍山疾趨(qu)湖北麻(ma)城宋埠市,分(fen)兵(bing)一(yi)出黃(huang)州,一(yi)出漢(han)口,合(he)攻武昌省(sheng)城,然后進取荊州、襄(xiang)陽,與遠征陜西的(de)(de)(de)扶王(wang)(wang)陳德才(cai)軍(jun)(jun)(jun)(jun)隊聯成(cheng)一(yi)片(pian)。三(san)月(yue)二(er)十(shi)(shi)(shi)九日,大(da)軍(jun)(jun)(jun)(jun)趕到六(liu)安(an)州,正(zheng)逢青黃(huang)不接,沒有糧食可購(gou),不得不回軍(jun)(jun)(jun)(jun),從(cong)壽(shou)州附近東歸。壽(shou)州被練(lian)匪苗(miao)沛霖擾害,正(zheng)鬧饑荒,李(li)秀(xiu)(xiu)成(cheng)軍(jun)(jun)(jun)(jun)隊沒有糧食,吃草充(chong)饑,餓死(si)(si)很多,回到天(tian)長等(deng)處。五月(yue)初(chu)一(yi)日雨花臺失(shi)守,京內驚慌,天(tian)王(wang)(wang)召(zhao)秀(xiu)(xiu)成(cheng)回京。秀(xiu)(xiu)成(cheng)奉(feng)詔(zhao)立即回軍(jun)(jun)(jun)(jun)。這時候正(zheng)逢長江(jiang)水(shui)漲(zhang),路道被水(shui)沖(chong)崩,無路行走(zou)。敵人又水(shui)陸進攻。秀(xiu)(xiu)成(cheng)調集船只(zhi),先載將官戰(zhan)兵(bing)馬搶渡過江(jiang),還未過盡(jin),和(he)州、江(jiang)浦(pu)、浦(pu)口、下關、九洑洲都失(shi)守,未過江(jiang)的(de)(de)(de)部隊都戰(zhan)死(si)(si)。這一(yi)役,前后喪失(shi)戰(zhan)士數萬人,給(gei)士氣(qi)以重大(da)的(de)(de)(de)打(da)(da)擊。
李(li)秀(xiu)(xiu)成既歸(gui)天京,天王加(jia)封他(ta)為真忠軍(jun)(jun)(jun)師,留守天京,各王都歸(gui)調遣(qian)。先是,當秀(xiu)(xiu)成北征的(de)(de)時候,清(qing)江(jiang)蘇巡撫李(li)鴻章的(de)(de)淮軍(jun)(jun)(jun)與(yu)由英國人戈登率領的(de)(de)常勝軍(jun)(jun)(jun)連陷太(tai)倉、昆山(shan)、吳江(jiang),進犯蘇州(zhou)。清(qing)浙(zhe)江(jiang)巡撫左(zuo)宗棠的(de)(de)湘(xiang)軍(jun)(jun)(jun)與(yu)由法國人德(de)克(ke)碑率領的(de)(de)常捷軍(jun)(jun)(jun)圍攻富(fu)(fu)陽(yang),迫(po)近杭(hang)州(zhou)。李(li)秀(xiu)(xiu)成回(hui)到天京后,蘇、杭(hang)各將告急(ji),日(ri)(ri)日(ri)(ri)飛文(wen)前來。他(ta)三番(fan)四次奏請去救蘇、杭(hang),天王都不(bu)(bu)準。到八月初,始得出京到蘇州(zhou)。蘇州(zhou)水道縱橫,旱(han)道很少(shao),太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)(jun)(jun)旱(han)道能爭,水師不(bu)(bu)能與(yu)敵輪船見仗(zhang),是以戰敗。李(li)秀(xiu)(xiu)成親帶一(yi)軍(jun)(jun)(jun)出閶門,屯(tun)(tun)扎馬塘橋,取(qu)犄角勢,暫保(bao)蘇州(zhou),打算回(hui)京向天王建議,不(bu)(bu)守天京,正在(zai)計(ji)議間,郜永寬、汪安鈞等(deng)已(yi)刺殺蘇州(zhou)守將慕王譚紹光叛變(bian)。蘇州(zhou)既失,無錫相繼(ji)淪(lun)陷,李(li)秀(xiu)(xiu)成退(tui)屯(tun)(tun)丹陽(yang)。此時在(zai)浙(zhe)江(jiang),外國侵略(lve)者也(ye)先后攻陷了寧波、紹興,于是余(yu)姚、金(jin)華(hua)、龍游、溫(wen)州(zhou)等(deng)處(chu)的(de)(de)太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)(jun)(jun)也(ye)都陸續撤退(tui),屯(tun)(tun)扎富(fu)(fu)陽(yang),癸開十(shi)三年(nian)八月,富(fu)(fu)陽(yang)又被攻陷,太(tai)平(ping)(ping)軍(jun)(jun)(jun)退(tui)守余(yu)杭(hang),杭(hang)州(zhou)也(ye)岌(ji)岌(ji)可危。
看到(dao)(dao)這種情勢,李秀成知天京(jing)(jing)(jing)(jing)不能再守,要回京(jing)(jing)(jing)(jing)勸天王(wang)撤退。他(ta)(ta)(ta)(ta)的堂弟(di)侍王(wang)李世(shi)賢(xian)駐兵(bing)溧(li)陽,勸他(ta)(ta)(ta)(ta)前(qian)去,別作他(ta)(ta)(ta)(ta)謀,不要回京(jing)(jing)(jing)(jing),他(ta)(ta)(ta)(ta)不聽。李世(shi)賢(xian)要帶兵(bing)前(qian)來,逼(bi)他(ta)(ta)(ta)(ta)去溧(li)陽,阻止他(ta)(ta)(ta)(ta)回京(jing)(jing)(jing)(jing)。秀成知道(dao),就輕騎(qi)連夜走(zou)回京(jing)(jing)(jing)(jing)。第(di)二天,他(ta)(ta)(ta)(ta)上殿向天王(wang)奏(zou)陳(chen)天京(jing)(jing)(jing)(jing)不能再守,請(qing)求“讓城別走(zou)”。他(ta)(ta)(ta)(ta)竭(jie)盡忠誠(cheng),痛切陳(chen)詞,甚至請(qing)死于(yu)殿前(qian),以求聽從。天王(wang)竟斷(duan)然拒絕,嚴加斥責(ze)。李秀成含淚出了(le)朝(chao)門,闔朝(chao)眾臣都來勸慰(wei)(wei),全城百姓也(ye)流涕呼留。第(di)二天,天王(wang)也(ye)賜下龍袍,來安慰(wei)(wei)他(ta)(ta)(ta)(ta)。秀成只得(de)遵天王(wang)意旨,留天京(jing)(jing)(jing)(jing)死守。他(ta)(ta)(ta)(ta)傳(chuan)令李世(shi)賢(xian)領(ling)軍去江西就糧,到(dao)(dao)1863年江南秋收后回救(jiu)天京(jing)(jing)(jing)(jing)。
甲子十四(si)年(nian)(nian)(1864年(nian)(nian))正月(yue)(yue)十七日,天(tian)保(bao)城(cheng)失(shi)陷,天(tian)京被(bei)合圍。四(si)月(yue)(yue)十九日,天(tian)王(wang)(wang)逝世。秀成(cheng)扶(fu)幼(you)(you)天(tian)王(wang)(wang)(洪秀全(quan)長(chang)子洪天(tian)貴福)嗣(si)位,以安定人(ren)心。這時城(cheng)中軍(jun)(jun)隊(dui)只有(you)一萬多名,能(neng)作戰(zhan)的(de)(de)只有(you)三、四(si)千名,糧食又斷絕。湘軍(jun)(jun)圍城(cheng)越加緊急,從東門(men)(men)到北門(men)(men)沿(yan)城(cheng)掘地(di)道攻(gong)(gong)城(cheng)。李(li)秀成(cheng)指揮守(shou)城(cheng)軍(jun)(jun),一連破了幾(ji)十處地(di)道。然而五月(yue)(yue)二十一日,地(di)保(bao)城(cheng)失(shi)陷,湘軍(jun)(jun)得(de)以猛烈的(de)(de)炮火作掩護,迫(po)近(jin)太平門(men)(men)城(cheng)根,開(kai)掘地(di)道攻(gong)(gong)城(cheng)。六月(yue)(yue)初六日(1864年(nian)(nian)7月(yue)(yue)19日)午刻,龍膊子地(di)道發,城(cheng)垣被(bei)轟(hong)陷。李(li)秀成(cheng)率領饑軍(jun)(jun)奔向缺口,用火藥傾(qing)盆燒死敵(di)人(ren)無數(shu),無奈(nai)湘軍(jun)(jun)以五萬生力軍(jun)(jun)攻(gong)(gong)城(cheng),眾寡懸(xuan)殊(shu),抵擋(dang)不(bu)住。李(li)秀成(cheng)奔回朝門(men)(men),保(bao)護幼(you)(you)天(tian)王(wang)(wang),把自(zi)己(ji)(ji)的(de)(de)戰(zhan)馬(ma)(ma)讓給(gei)幼(you)(you)天(tian)王(wang)(wang)騎(qi),自(zi)己(ji)(ji)另騎(qi)了一匹(pi)不(bu)得(de)力的(de)(de)馬(ma)(ma)。幼(you)(you)天(tian)王(wang)(wang)就(jiu)因(yin)為騎(qi)這匹(pi)快速戰(zhan)馬(ma)(ma)得(de)逃出敵(di)人(ren)的(de)(de)追趕。而秀成(cheng)卻因(yin)為騎(qi)的(de)(de)不(bu)是戰(zhan)馬(ma)(ma),戰(zhan)斗了一天(tian),馬(ma)(ma)不(bu)能(neng)行被(bei)俘(fu)。
李秀(xiu)成帶(dai)幼天王回(hui)家(jia)(jia)辭(ci)別母親(qin)。“既為忠臣,難為孝子”,李秀(xiu)成要(yao)盡忠保(bao)護幼天王,便不能(neng)兼顧母親(qin)了,他與(yu)(yu)母親(qin)要(yao)生離(li)死別,全家(jia)(jia)流涕分離(li)。他率領戰士保(bao)護幼天王上(shang)清(qing)(qing)涼山暫避。到了初更時候,假扮清(qing)(qing)兵(bing),從太(tai)平門(men)缺口沖(chong)出,出城后(hou)他又(you)率一百余(yu)人(ren)轉身攔截(jie)清(qing)(qing)軍,與(yu)(yu)大(da)隊人(ren)馬(ma)走散,流落方山。百姓(xing)把他密藏起來,要(yao)送他出險,后(hou)不幸為八村(cun)村(cun)董陶大(da)來知悉,于(yu)23日將李秀(xiu)成獻(xian)與(yu)(yu)蕭(xiao)孚泗。鄉(xiang)民為替李秀(xiu)成報仇,將蕭(xiao)孚泗親(qin)兵(bing)王三清(qing)(qing)捉去,“殺而投諸水(shui)中(zhong)”。
曾國(guo)荃痛恨李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成死守天京,久攻不(bu)下(xia)。他“置刀(dao)錐(zhui)于(yu)前,欲細割之“又“叱勇割其(qi)臂(bei)股”,而李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成“殊不(bu)動”,惱羞(xiu)成怒的曾國(guo)荃親自動手,“短(duan)衣握錐(zhui),獨身(shen)走(zou)出”“遍刺以錐(zhui),血流如注”。李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成被俘后,以每(mei)天7000字的速(su)度撰寫自述,回顧了自己的一生以及太平天國(guo)的興亡得失。8月7日(ri),李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成被曾國(guo)藩處死,時(shi)年42歲。在臨刑前,李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成毫無戚容(rong),談笑自若,并寫有10句絕(jue)命詩,“敘其(qi)盡忠之意”。曾國(guo)藩沒(mei)有將李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成送到北京,是為殺人滅口(kou)。還有一種(zhong)說法(fa)是李(li)(li)秀(xiu)(xiu)成想效法(fa)姜(jiang)維詐(zha)降。
李秀(xiu)成的一生(sheng),是(shi)比較能(neng)關心平(ping)民(min)疾苦的,他甚至(zhi)把(ba)“利人(ren)”看得比“名(ming)節(jie)”還(huan)重。他曾對(dui)人(ren)講過:“為民(min)父母(mu),當以全身(shen)利人(ren)為要,若僅沽名(ming)殉(xun)節(jie),不顧禍遍蒼生(sheng),亦豈(qi)志(zhi)士仁人(ren)之所忍(ren)為”。由(you)于他平(ping)日能(neng)夠“用命散財(cai),肯救窮人(ren)”,所以能(neng)深“得軍(jun)民(min)之心”。
1854年(nian)、1855年(nian)李秀(xiu)成(cheng)鎮守和州(zhou)、太平郡一帶(dai)。和州(zhou)城東南(nan)太陽河牛路一帶(dai)碼(ma)(ma)頭(tou),與長(chang)江東岸采石磯相對,是當時長(chang)江兩岸的(de)一個交(jiao)(jiao)通(tong)要道。千(qian)百年(nian)來,這一帶(dai)船戶把持(chi)碼(ma)(ma)頭(tou),任情訛索(suo),為害行人(ren),以致“手中空虛”的(de)人(ren),“臨(lin)江而(er)嘆”。李秀(xiu)成(cheng)來守和州(zhou),特(te)地在太陽河牛路碼(ma)(ma)頭(tou)上,樹立(li)一座渡船規條碑(bei),頒布了新的(de)碼(ma)(ma)頭(tou)交(jiao)(jiao)通(tong)條例,使交(jiao)(jiao)通(tong)得(de)以暢通(tong)無阻(zu)。規條碑(bei)最后一條規定(ding)“凡(fan)無錢之人(ren),有緊急事(shi)情,務宜飛渡,雖系一人(ren),亦須送(song)去”。
李(li)秀成(cheng)在(zai)蘇(su)南實行了有利于民(min)(min)生的(de)(de)(de)減免政策,生活(huo)得(de)到(dao)改善(shan)的(de)(de)(de)蘇(su)州人民(min)(min)在(zai)閶門(men)外建漢白玉(yu)碑一(yi)座,上書“民(min)(min)不(bu)能忘”四字(zi),來(lai)(lai)歌頌太(tai)平天(tian)國,歌頌李(li)秀成(cheng)。李(li)鴻章攻克蘇(su)州后,曾經查問此事(shi),“民(min)(min)以減糧對”。蘇(su)南人民(min)(min)對李(li)秀成(cheng)是懷(huai)著深(shen)厚的(de)(de)(de)感情(qing)的(de)(de)(de),在(zai)上世(shi)紀五(wu)十年代(dai),蘇(su)南還流(liu)傳著許多歌頌李(li)秀成(cheng)的(de)(de)(de)民(min)(min)歌。有一(yi)首唱(chang)道:“春天(tian)里百花開,忠(zhong)王一(yi)到(dao)宜興(xing)來(lai)(lai),我(wo)伲(ni)的(de)(de)(de)嘴巴都笑開。夏(xia)天(tian)里來(lai)(lai)流(liu)水長,‘哪有忠(zhong)王的(de)(de)(de)情(qing)義長,我(wo)伲(ni)看見忠(zhong)王象見親(qin)爹(die)娘。秋天(tian)里來(lai)(lai)稻子(zi)黃,割(ge)下稻子(zi)打成(cheng)谷,送給忠(zhong)王當(dang)軍糧。冬天(tian)里來(lai)(lai)雪茫茫,我(wo)伲(ni)一(yi)家在(zai)爐旁,說(shuo)起(qi)忠(zhong)王的(de)(de)(de)恩(en)情(qing)日夜(ye)都不(bu)忘。”后來(lai)(lai)李(li)秀成(cheng)帶(dai)兵從蘇(su)州去救(jiu)天(tian)京的(de)(de)(de)時候(hou),蘇(su)南人民(min)(min)又唱(chang)道:“長江里水向東流(liu),我(wo)伲(ni)日夜(ye)都發愁。千愁萬愁不(bu)愁別,愁你一(yi)去不(bu)回頭!”
梁啟超極力推(tui)崇洋務派代(dai)表李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang),并為之(zhi)(zhi)作傳。《李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)》這(zhe)本(ben)傳記(ji)里有(you)不(bu)少章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)節言(yan)及(ji)李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng),一提及(ji)時(shi)即是一連串的(de)好評:“聰慧明敏,富于(yu)謀略,膽氣絕倫(lun)。” 論及(ji)當(dang)(dang)時(shi)李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)的(de)功績則說:“故(gu)(gu)洪氏未葉(xie),得以揚余燼簸浩(hao)劫,使官(guan)軍疲于(yu)奔命,越(yue)六七載而(er)后(hou)定者(zhe),皆秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)與陳玉成(cheng)(cheng)(cheng)二(er)(er)人(ren)之(zhi)(zhi)力也(ye)(ye)。玉成(cheng)(cheng)(cheng)縱橫長(chang)江(jiang)(jiang)上(shang)(shang)游(you),起臺(tai)颶(ju)于(yu)豫、皖、湘、鄂;秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)出沒(mei)長(chang)江(jiang)(jiang)下(xia)口,激(ji)濤浪(lang)于(yu)蘇(su)、杭、常(chang)、揚。及(ji)玉成(cheng)(cheng)(cheng)既(ji)死,而(er)洪秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)全所倚為柱石(shi)者(zhe),秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)一人(ren)而(er)已(yi)。秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)既(ji)智勇絕人(ren),且(qie)有(you)大(da)(da)(da)度,仁愛馭下(xia),能(neng)得士(shi)心,故(gu)(gu)安慶雖克復(fu),而(er)下(xia)游(you)糜(mi)爛滋(zi)甚。自曾(ceng)軍合圍雨(yu)花臺(tai)之(zhi)(zhi)后(hou),而(er)于(yu)江(jiang)(jiang)蘇(su)地(di)方及(ji)金(jin)陵方面之(zhi)(zhi)各戰(zhan)。使李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)、曾(ceng)國答費(fei)盡心力,以非(fei)常(chang)之(zhi)(zhi)巨價(jia),僅購得戰(zhan)勝之(zhi)(zhi)榮譽者(zhe),惟李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)故(gu)(gu)。故(gu)(gu)語李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)者(zhe)不(bu)可(ke)不(bu)知(zhi)李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)。” 寫(xie)到李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)建功立(li)勛(xun),卻在克復(fu)天京一節之(zhi)(zhi)末,以大(da)(da)(da)篇幅對李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)的(de)諸(zhu)多事跡贊不(bu)絕口:“李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)真豪杰哉(zai)。當(dang)(dang)存亡(wang)危急之(zhi)(zhi)頃,滿城上(shang)(shang)下(xia),命在旦夕,猶(you)能(neng)驅役健(jian)兒千數百,突圍決戰(zhan),幾殲敵(di)師(shi)。……及(ji)城已(yi)破,復(fu)能(neng)以愛馬救幼主,而(er)慷慨決死,有(you)國亡(wang)與亡(wang)之(zhi)(zhi)志,推(tui)古之(zhi)(zhi)大(da)(da)(da)臣(chen)儒將,何以過之(zhi)(zhi),項(xiang)羽(yu)之(zhi)(zhi)烏騅不(bu)逝,文山(shan)之(zhi)(zhi)漆室無靈,天耶,人(ren)耶?吾聞李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)去蘇(su)州也(ye)(ye),蘇(su)州之(zhi)(zhi)民(min),男女老幼,莫不(bu)流涕。至(zhi)(zhi)其禮(li)葬(zang)(zang)王(wang)有(you)齡,優恤敗(bai)將降卒,儼(yan)然有(you)文明國戰(zhan)時(shi)公法之(zhi)(zhi)意焉。……使以秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)而(er)處洪秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)全之(zhi)(zhi)地(di)位,則今日(ri)之(zhi)(zhi)域(yu)中,安知(zhi)為誰家之(zhi)(zhi)天下(xia)耶!” 梁啟超對忠(zhong)(zhong)王(wang)給予極高評價(jia),這(zhe)些評價(jia)甚至(zhi)(zhi)高于(yu)傳記(ji)主角李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)本(ben)身:“李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)與李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)。二(er)(er)李(li)(li)(li)(li)皆近世之(zhi)(zhi)人(ren)豪也(ye)(ye)。秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)忠(zhong)(zhong)于(yu)本(ben)族(zu),鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)忠(zhong)(zhong)于(yu)本(ben)朝,一封忠(zhong)(zhong)王(wang),一謚文忠(zhong)(zhong),皆可(ke)以當(dang)(dang)之(zhi)(zhi)而(er)無愧焉。秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)用(yong)兵之(zhi)(zhi)政(zheng)治之(zhi)(zhi)外(wai)交,皆不(bu)讓李(li)(li)(li)(li)鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang),其一敗(bai)一成(cheng)(cheng)(cheng),則天也(ye)(ye)。故(gu)(gu)吾求諸(zhu)近世,欲以兩(liang)人(ren)合傳而(er)毫無遺(yi)憾者(zhe),其惟二(er)(er)李(li)(li)(li)(li)乎。然秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)不(bu)殺趙(zhao)景賢(xian),禮(li)葬(zang)(zang)王(wang)有(you)齡,鴻(hong)(hong)章(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)乃紿八王(wang)而(er)駢戮之(zhi)(zhi),此事蓋猶(you)有(you)慚德矣。” 除此之(zhi)(zhi)外(wai),梁啟超言(yan)及(ji)《李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)自述》,又直(zhi)言(yan)感慨:“雖經官(guan)軍刪節,不(bu)能(neng)各傳,而(er)至(zhi)(zhi)今讀之(zhi)(zhi),猶(you)凜(lin)(lin)凜(lin)(lin)有(you)生氣焉。嗚呼!劉(liu)興(xing)罵(ma)項(xiang),成(cheng)(cheng)(cheng)敗(bai)論人(ren),今日(ri)復(fu)誰肯為李(li)(li)(li)(li)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)成(cheng)(cheng)(cheng)、揚偉(wei)業發幽光者(zhe)?百年而(er)后(hou),自有(you)定評,后(hou)之(zhi)(zhi)良史,豈有(you)所私。”