馬(ma)援是戰國名將、馬(ma)服(fu)君趙奢的(de)后裔(yi),本(ben)姓馬(ma)服(fu)氏(shi),后簡化單姓馬(ma)。
馬援的曾祖父(fu)馬通,是西漢武帝時(shi)的大臣。馬通與其(qi)兄長(chang)馬何(he)羅同寵臣江充關(guan)系(xi)友好,并參(can)與巫蠱之(zhi)亂。后來,武帝反思(si)巫蠱之(zhi)禍,開始對參(can)與制造巫蠱之(zhi)亂者的懲(cheng)處(chu)。馬何(he)羅憂懼不已,于是鋌(ting)而走險,與馬通、馬安(an)成合謀,企(qi)圖(tu)刺殺(sha)(sha)武帝。但其(qi)陰(yin)謀被(bei)金日(ri)磾發現并阻止,馬何(he)羅兄弟(di)宗族遂被(bei)誅殺(sha)(sha)。
馬(ma)(ma)(ma)通雖死,馬(ma)(ma)(ma)通之(zhi)子(zi)馬(ma)(ma)(ma)實卻沒有被處死。馬(ma)(ma)(ma)實于漢宣帝時“以(yi)郎持節,號使君(jun)”;馬(ma)(ma)(ma)實生(sheng)馬(ma)(ma)(ma)仲,官至玄武司馬(ma)(ma)(ma);馬(ma)(ma)(ma)仲生(sheng)四子(zi),第四子(zi)就是馬(ma)(ma)(ma)援。
馬(ma)(ma)(ma)援十二(er)歲時,父親馬(ma)(ma)(ma)仲去(qu)世(shi)(shi)。馬(ma)(ma)(ma)援年少而有大志,幾個哥哥感到奇怪,曾(ceng)教他(ta)(ta)學《齊詩》,但馬(ma)(ma)(ma)援卻不愿(yuan)拘泥于章句之間,就辭別兄長馬(ma)(ma)(ma)況(kuang)(kuang),想到邊郡去(qu)耕(geng)作放(fang)牧。誰知沒(mei)等馬(ma)(ma)(ma)援起(qi)身(shen),馬(ma)(ma)(ma)況(kuang)(kuang)便去(qu)世(shi)(shi)了。馬(ma)(ma)(ma)援只得留在家中,為哥哥守(shou)孝(xiao)一年。在此期間,他(ta)(ta)沒(mei)有離開過馬(ma)(ma)(ma)況(kuang)(kuang)的(de)墓地,對守(shou)寡的(de)嫂嫂非常敬重,不整(zheng)肅衣冠,從(cong)不踏進家門(men)。
后(hou)來(lai)馬(ma)援當了(le)郡(jun)督郵。一(yi)次,他(ta)(ta)(ta)(ta)奉命押送囚犯到(dao)司命府(fu)。囚犯身有重(zhong)罪,馬(ma)援可憐他(ta)(ta)(ta)(ta),私自將他(ta)(ta)(ta)(ta)放掉,自己則逃(tao)往北地郡(jun)。后(hou)天下大赦,馬(ma)援就在當地畜養起牛(niu)羊來(lai)。時日一(yi)久,不(bu)斷有人(ren)從四方趕來(lai)依附他(ta)(ta)(ta)(ta),于(yu)是他(ta)(ta)(ta)(ta)手下就有了(le)幾(ji)百戶(hu)人(ren)家,供他(ta)(ta)(ta)(ta)指揮役使,他(ta)(ta)(ta)(ta)帶著這些人(ren)游牧于(yu)隴(long)漢之間(jian),但胸中之志(zhi)(zhi)并未稍減。他(ta)(ta)(ta)(ta)常對賓客們說:“大丈夫的志(zhi)(zhi)氣,應(ying)當在窮困時更加堅定(ding),年老時更加壯烈。”
馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)種(zhong)田放(fang)牧(mu),能(neng)夠(gou)因(yin)地制宜,多有(you)良法(fa),因(yin)而收獲頗豐。當時,共有(you)馬(ma)(ma)、牛、羊幾千(qian)頭,谷物數(shu)萬(wan)斛(hu)。對著(zhu)這田牧(mu)所得,馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)慨(kai)然長(chang)嘆,說:“凡(fan)是(shi)從農牧(mu)商(shang)業中(zhong)所獲得的財(cai)(cai)產,貴在能(neng)施救濟于(yu)人,否(fou)則(ze)就不(bu)過是(shi)守財(cai)(cai)奴(nu)罷了!”于(yu)是(shi),把所有(you)的財(cai)(cai)產都分(fen)給兄弟朋友(you),自(zi)己(ji)則(ze)只穿著(zhu)羊裘皮褲,過著(zhu)清簡的生活。
初仕隗囂
新(xin)朝末年,局(ju)勢動(dong)蕩。王莽(mang)(mang)(mang)的堂弟王林(lin)任衛將軍,廣招(zhao)天下豪杰,選拔馬援為(wei)掾(yuan),并(bing)把(ba)他推薦給王莽(mang)(mang)(mang)。王莽(mang)(mang)(mang)于是任命馬援為(wei)新(xin)城大尹。
更始二年(24年),新朝(chao)滅亡(wang),馬(ma)(ma)援和哥(ge)(ge)哥(ge)(ge)增(zeng)山連(lian)率馬(ma)(ma)員一起(qi)離開了(le)各自的任所,逃(tao)至涼州避難(nan)。
建武元年(25年),光武帝(di)劉(liu)秀建立東漢王朝后,馬(ma)(ma)員到洛(luo)陽投(tou)奔劉(liu)秀。馬(ma)(ma)援則羈(ji)留在西州(zhou),受到隴右割(ge)據勢力隗(wei)(wei)囂的(de)器重,被任命為(wei)綏德將軍(jun),參與(yu)隗(wei)(wei)囂的(de)決策定(ding)計。
出使蜀地
同年,公(gong)孫述(shu)在(zai)蜀地(di)稱帝,隗囂(xiao)派馬(ma)援(yuan)去探聽虛實。馬(ma)援(yuan)跟公(gong)孫述(shu)本是老鄉,而且(qie)交情很好,馬(ma)援(yuan)本以為這(zhe)次見(jian)(jian)面(mian)定會(hui)握手言歡,沒想到公(gong)孫述(shu)卻擺起皇帝的架子。公(gong)孫述(shu)先陳列衛士(shi),然(ran)后(hou)(hou)才請(qing)馬(ma)援(yuan)進(jin)(jin)見(jian)(jian),待(dai)剛見(jian)(jian)過(guo)禮,又馬(ma)上(shang)讓馬(ma)援(yuan)出宮,住(zhu)進(jin)(jin)賓館(guan);接著命人給馬(ma)援(yuan)制作都布單衣、交讓冠。然(ran)后(hou)(hou)才在(zai)宗廟中聚集百官,設宴(yan)招待(dai)他。席間,公(gong)孫述(shu)表示要封馬(ma)援(yuan)為侯爵,并授予他大將(jiang)軍的官位(wei)。
馬援的隨從賓客以為(wei)受到(dao)了(le)禮遇,都愿意留(liu)下來(lai)。馬援則(ze)認為(wei)公(gong)孫述(shu)只是是裝(zhuang)腔(qiang)作勢,不能久留(liu)天下士,于是毅然返回(hui)隴右,并(bing)對隗囂道(dao):“公(gong)孫述(shu)井底之蛙,妄自尊大(da),您不如專意經營(ying)東(dong)方(劉秀)。”
盛贊光武
建武四年(28年),馬(ma)援攜帶(dai)隗囂的(de)(de)書信到(dao)(dao)(dao)洛陽(yang),在(zai)宣德殿面(mian)見劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)。劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)道:“你(ni)周(zhou)旋于二帝之間(jian),現(xian)在(zai)見到(dao)(dao)(dao)你(ni),使(shi)人(ren)大(da)(da)感慚愧。”馬(ma)援道:“當(dang)今(jin)世道,不只君主(zhu)選擇(ze)臣子(zi),臣子(zi)也選擇(ze)君主(zhu)。臣如今(jin)遠來(lai),陛(bi)下怎么知道我不是(shi)刺客奸人(ren)?”劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)笑道:“你(ni)不是(shi)刺客,不過是(shi)個說(shuo)客。”馬(ma)援道:“天(tian)下反反復復,竊取名字的(de)(de)人(ren)多如牛毛(mao),現(xian)在(zai)見到(dao)(dao)(dao)陛(bi)下,寬宏大(da)(da)量(liang),與(yu)(yu)高祖一樣,就知道帝王自然有真的(de)(de)了。”劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)佩服(fu)他的(de)(de)膽識,認為(wei)他與(yu)(yu)眾(zhong)不同。不久,馬(ma)援隨劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)南巡,先到(dao)(dao)(dao)黎丘(qiu),后轉到(dao)(dao)(dao)東海。南巡歸來(lai),劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)又以馬(ma)援為(wei)待詔,日備顧(gu)問。馬(ma)援要回西州時,劉(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)派太中大(da)(da)夫(fu)來(lai)歙(she)持(chi)節相送(song)。
馬(ma)援回來后,隗囂詢問東方的(de)(de)傳(chuan)言(yan)和(he)在京師(shi)的(de)(de)得失。馬(ma)援道:“前(qian)次(ci)到(dao)朝廷(ting),陛(bi)(bi)(bi)下(xia)多次(ci)接(jie)見我,每次(ci)與(yu)其在宴(yan)間談(tan)話,從夜談(tan)到(dao)清晨,陛(bi)(bi)(bi)下(xia)的(de)(de)才能(neng)(neng)勇略,不(bu)是別人(ren)(ren)所能(neng)(neng)匹敵的(de)(de),且(qie)坦白誠懇,無(wu)所隱(yin)瞞(man)。胸懷闊(kuo)達而(er)有(you)大節,大抵與(yu)高(gao)帝(劉邦)相(xiang)同,而(er)其經學之淵(yuan)博(bo),處理(li)政(zheng)(zheng)事和(he)文章(zhang)辭辯(bian),在前(qian)世(shi)無(wu)人(ren)(ren)可(ke)比。”隗囂又問:“陛(bi)(bi)(bi)下(xia)比高(gao)帝怎(zen)樣(yang)?”馬(ma)援回答:“不(bu)如。高(gao)帝上天入地,無(wu)所不(bu)能(neng)(neng)為;而(er)當今陛(bi)(bi)(bi)下(xia)喜愛政(zheng)(zheng)事,處理(li)政(zheng)(zheng)務能(neng)(neng)恰如其份(fen),又不(bu)喜歡飲酒。”隗囂心里不(bu)高(gao)興,說:“像你這樣(yang)說,陛(bi)(bi)(bi)下(xia)倒勝(sheng)過高(gao)帝了(le)。”話雖如此說,隗囂到(dao)底還(huan)是相(xiang)信馬(ma)援。他同意歸漢,派長子隗恂到(dao)洛陽去(qu)做人(ren)(ren)質。
歸順光武
馬(ma)援攜家屬隨隗恂到洛(luo)陽,數(shu)月都沒有被任命職務(wu)。他發現三輔地(di)區(qu)土地(di)肥(fei)沃,原野寬廣,而(er)自己帶來的(de)賓客又不(bu)少,于是便上(shang)書劉秀,請求率領賓客到上(shang)林苑去(qu)屯田。光武帝答應了他的(de)請求。
此時,隗(wei)囂聽(ting)信(xin)了部將王元的(de)挑(tiao)撥,想占據隴西(xi),稱王稱霸,因而對漢(han)朝存有二心(xin),處(chu)事狐(hu)疑。馬(ma)援(yuan)見狀,多次(ci)寫信(xin),好意(yi)相勸(quan)。隗(wei)囂怨恨馬(ma)援(yuan),認為他(ta)背離(li)自己,見到信(xin)后愈(yu)發惱火,后來竟起(qi)兵抗拒朝廷。馬(ma)援(yuan)上(shang)書(shu)劉秀(xiu),陳述消(xiao)滅隗(wei)囂的(de)計策。劉秀(xiu)采納馬(ma)援(yuan)的(de)計策,令他(ta)率突騎五千,游(you)說隗(wei)囂的(de)將領高峻、任禹等人以及羌(qiang)豪,陳述利(li)害(hai)禍(huo)福,分化瓦(wa)解隗(wei)囂集團。
馬(ma)援又寫(xie)信給隗囂部(bu)將(jiang)楊(yang)廣,陳(chen)說利害,希望他(ta)能(neng)歸附漢朝并勸諫隗囂懸崖勒馬(ma)。楊(yang)廣沒有(you)答(da)復(fu)。
建武八年(nian)(32年(nian)),劉(liu)(liu)秀(xiu)親(qin)征隗(wei)(wei)囂(xiao)。軍(jun)(jun)隊行進(jin)到(dao)漆縣,不少(shao)將(jiang)(jiang)領(ling)認為前(qian)途(tu)情況不明(ming)(ming),勝(sheng)負(fu)難卜,不宜深(shen)入險阻,劉(liu)(liu)秀(xiu)也猶(you)豫不定(ding),難下(xia)決(jue)心(xin),正好(hao)馬(ma)(ma)援奉命趕來(lai)。劉(liu)(liu)秀(xiu)連夜(ye)接見(jian),并將(jiang)(jiang)將(jiang)(jiang)領(ling)們的(de)意見(jian)告訴馬(ma)(ma)援,征詢他的(de)意見(jian)。于是(shi),馬(ma)(ma)援說出了(le)自(zi)己的(de)看法(fa),他認為隗(wei)(wei)囂(xiao)的(de)將(jiang)(jiang)領(ling)已有分(fen)(fen)崩離析之勢,如(ru)果(guo)乘機(ji)進(jin)攻,定(ding)獲全(quan)勝(sheng)。說著,他命人(ren)取些米來(lai),當(dang)下(xia)在光武帝面(mian)前(qian)用(yong)米堆成山(shan)谷溝壑等地形(xing)(xing)地物,然后(hou)指(zhi)點(dian)山(shan)川形(xing)(xing)勢,標示各路部(bu)隊進(jin)退往來(lai)的(de)道(dao)路,其(qi)中曲折深(shen)隱(yin),無不畢現,對戰局的(de)分(fen)(fen)析也透徹明(ming)(ming)白。劉(liu)(liu)秀(xiu)大喜道(dao):“敵(di)虜已在我(wo)眼中了(le)。”遂決(jue)意進(jin)軍(jun)(jun)。第(di)二天,光武帝揮軍(jun)(jun)直(zhi)進(jin),抵達高(gao)平(ping)第(di)一城。當(dang)時,涼州牧(mu)竇融率(lv)河西五郡(指(zhi)敦煌、酒(jiu)泉、張(zhang)掖、武威、金城)太守及羌、小月氏(shi)等步騎數萬、輜重車五千輛與劉(liu)(liu)秀(xiu)會(hui)合,分(fen)(fen)數路攻隴。隗(wei)(wei)囂(xiao)大將(jiang)(jiang)十(shi)三人(ren)及部(bu)眾十(shi)萬余人(ren)不戰而降,隗(wei)(wei)囂(xiao)逃至(zhi)西城,援隴蜀(shu)軍(jun)(jun)李育、田(tian)弇逃至(zhi)上邽。漢軍(jun)(jun)占領(ling)了(le)天水的(de)16座(zuo)屬(shu)縣,劉(liu)(liu)秀(xiu)派吳漢、岑彭(peng)圍西城,派耿彝圍上邽。至(zhi)此(ci),隗(wei)(wei)囂(xiao)軍(jun)(jun)主力基(ji)本上被漢軍(jun)(jun)消(xiao)滅。
此戰,馬援“堆米為山”是此戰取勝的重要原因,這在戰爭(zheng)史上也是一個創舉(ju),具有重要的意義。
建武九年(33年),馬援(yuan)被任命為(wei)太中大(da)夫,作為(wei)來歙的(de)副手,統領諸軍駐守(shou)長安。從新朝末年開始,塞外(wai)羌族不(bu)斷侵(qin)擾邊境,不(bu)少羌族更趁中原混亂(luan)之際入居塞內。金城一帶屬縣多為(wei)羌人所占據。來歙就此事上(shang)書(shu),說隴(long)西屢有侵(qin)擾禍害,除(chu)馬援(yuan)外(wai),無人能(neng)平。
建(jian)武(wu)十一(yi)年(35年),劉(liu)秀任命馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)為隴西太守。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)派(pai)步騎三千(qian)在(zai)臨(lin)洮擊敗先零羌(qiang)(qiang),斬首(shou)數百人(ren)(ren),獲馬(ma)(ma)(ma)(ma)牛羊一(yi)萬多頭(tou)。守塞羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)八千(qian)多,望風歸降(jiang)。當時,羌(qiang)(qiang)族各(ge)個部(bu)落還有(you)幾萬人(ren)(ren)在(zai)浩亹占(zhan)據要隘(ai)進行(xing)抵抗,馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)和揚武(wu)將軍(jun)馬(ma)(ma)(ma)(ma)成率兵進擊,羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)將其家小(xiao)和糧草(cao)輜重聚(ju)集起來在(zai)允吾谷(gu)阻擋漢(han)(han)軍(jun)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)率部(bu)暗中(zhong)抄小(xiao)路(lu)襲擊羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)營地,羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)見漢(han)(han)軍(jun)突如其來,大驚,遠(yuan)遠(yuan)地逃入唐翼谷(gu)中(zhong)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)揮師追擊,羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)率精(jing)兵聚(ju)集北(bei)山堅守。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)對山擺開陣勢佯攻,吸引敵(di)人(ren)(ren),另派(pai)幾百名(ming)騎兵繞到羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)背后(hou),乘夜放火,并擊鼓(gu)吶喊。羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)不知(zhi)有(you)多少漢(han)(han)軍(jun)襲來,紛(fen)紛(fen)潰逃。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)大獲全(quan)勝,斬首(shou)千(qian)余(yu)級(ji)。但(dan)因為兵少,沒(mei)有(you)窮追敵(di)人(ren)(ren),只(zhi)把(ba)羌(qiang)(qiang)人(ren)(ren)的糧谷(gu)和牲畜(chu)等(deng)財物收為漢(han)(han)軍(jun)所有(you)。此戰,馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)身先士卒,飛箭將其腿肚子(zi)都(dou)射穿了(le)。劉(liu)秀得(de)知(zhi)后(hou),派(pai)人(ren)(ren)前往(wang)慰問,并賜牛羊數千(qian)頭(tou)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)像往(wang)常(chang)一(yi)樣,又把(ba)這些都(dou)分給了(le)部(bu)下。
當時(shi),金城(cheng)破(po)羌以(yi)西,離(li)漢廷道途遙遠,又經(jing)常發生變亂,不(bu)好治理(li)。朝廷大臣商議,要把該地(di)區舍棄。馬援持(chi)不(bu)同意見,他提出了三(san)條(tiao)理(li)由:第(di)一,破(po)羌以(yi)西的(de)城(cheng)堡都還完整牢固,適于固守;第(di)二(er),那地(di)方土(tu)地(di)肥沃,灌溉(gai)便利;第(di)三(san),假如舍棄不(bu)管,任羌人占(zhan)據湟(huang)中,那么,以(yi)后將有無窮的(de)禍患。
劉秀聽從了他(ta)(ta)的(de)意(yi)見,命武(wu)威太守把從金(jin)城遷來的(de)三千多(duo)客(ke)民全都(dou)(dou)放回原籍。馬(ma)援又(you)奏明朝(chao)廷,為他(ta)(ta)們(men)安(an)排官(guan)吏,修治城郭.建造工(gong)事(shi),開導水利。鼓勵人(ren)們(men)發展農牧業(ye)生產,郡中(zhong)百(bai)姓(xing)從此安(an)居樂業(ye)。馬(ma)援還派羌(qiang)族(zu)豪強楊(yang)封說服(fu)塞外羌(qiang)人(ren),讓他(ta)(ta)們(men)與塞內羌(qiang)族(zu)結好,共同開發邊疆。另外,對武(wu)都(dou)(dou)地方背叛公(gong)孫述前來歸(gui)附的(de)氐人(ren),馬(ma)援以禮相待,奏明朝(chao)廷,恢復(fu)他(ta)(ta)們(men)的(de)侯王君(jun)長(chang)之位,賜給(gei)他(ta)(ta)們(men)印緩,并撤回馬(ma)成的(de)軍隊。
建武十(shi)三年(37年),武都參狼羌(qiang)與(yu)塞外(wai)各部聯合,殺(sha)死(si)官吏,發動叛(pan)亂。馬援率四千人(ren)前(qian)去征剿(jiao),行(xing)至氐道縣境時,發現(xian)羌(qiang)人(ren)占據了山頭(tou)。馬援命令(ling)部隊選擇(ze)適宜地方駐扎,斷(duan)絕羌(qiang)人(ren)的水源(yuan),控制草地,并以逸待(dai)勞。羌(qiang)人(ren)水草乏絕,陷入困境,首領們帶領幾十(shi)萬戶逃往(wang)塞外(wai),剩下(xia)的一萬多人(ren)也(ye)全(quan)部投降。從此,隴(long)右安定。
馬(ma)援(yuan)在(zai)隴西(xi)太守任(ren)上六年,恩威并施,使得(de)隴西(xi)兵戈漸(jian)稀,人們也逐漸(jian)過上了(le)和平(ping)安定的(de)生活(huo)。一(yi)次,在(zai)靠近縣城的(de)地(di)方,鄉(xiang)民們結伙械斗仇殺。人們誤認為羌人要造反(fan),驚慌失措,爭先(xian)恐后(hou)涌(yong)人城來(lai)(lai)。狄(di)道縣縣長(chang)聞(wen)變,趕到馬(ma)援(yuan)府門(men),請示關閉(bi)城門(men),整兵戒備(bei)。馬(ma)援(yuan)當時(shi)正與賓(bin)客飲酒,得(de)此消息,大(da)笑道:“燒(shao)羌怎敢再來(lai)(lai)進犯我。曉諭(yu)狄(di)道長(chang)回(hui)去(qu)守舍,膽小怕死的(de),可躲(duo)到床下(xia)去(qu)。”不久(jiu),城中(zhong)安定下(xia)來(lai)(lai),才知是虛驚一(yi)場,大(da)家愈發佩服馬(ma)援(yuan)。
建武十七年(nian)(nian)(41年(nian)(nian)),馬援被征入朝任虎賁(bi)中郎將。
馬援(yuan)關(guan)心國事(shi)。遇到(dao)該說的話,從(cong)不隱飾回避。他在隴西(xi)時,發(fa)現幣制混亂,使用(yong)不便,就上書給(gei)朝(chao)廷(ting),提(ti)(ti)出應該像過去一樣鑄造五銖錢。朝(chao)廷(ting)把他的建議提(ti)(ti)交三(san)府審議。三(san)府奏明劉秀,認為馬援(yuan)的建議不可行,這事(shi)就擱置起來了。
后來(lai),馬援回朝,馬上(shang)(shang)就去找回了(le)(le)自己(ji)的(de)奏章(zhang)。見(jian)(jian)奏章(zhang)上(shang)(shang)批有十幾條非(fei)難意見(jian)(jian),便依據情(qing)理加以駁正解釋,重新寫成表章(zhang)上(shang)(shang)奏。劉秀見(jian)(jian)他言之有理,采(cai)納了(le)(le)他的(de)意見(jian)(jian),天下(xia)從此得益很多。
同年,維汜(曾(ceng)蠱惑百姓,后(hou)被(bei)殺)的弟子李(li)廣糾集徒(tu)黨,攻下(xia)皖(wan)城,殺皖(wan)侯劉閔,自稱(cheng)“南岳(yue)大師(shi)”。朝廷派(pai)謁者(zhe)張(zhang)宗率兵(bing)數千人討伐,又被(bei)李(li)廣打(da)敗,于是派(pai)出馬援。馬援組(zu)織(zhi)諸郡兵(bing)馬一(yi)萬余(yu),擊(ji)斬(zhan)李(li)廣等人。
不久,交阯女子征(zheng)側(ce)、征(zheng)貳舉兵造反,占領(ling)交阯郡,九真、日南(nan)、合(he)浦等地(di)紛紛響(xiang)應。征(zheng)側(ce)便在麊(mi)泠趁(chen)機(ji)自立為(wei)(wei)王(wang),公開與(yu)東漢朝廷決裂(lie)。劉秀(xiu)任(ren)命(ming)(ming)馬(ma)援為(wei)(wei)伏波將(jiang)軍(jun),扶(fu)樂(le)侯劉隆為(wei)(wei)副將(jiang),率領(ling)樓船將(jiang)軍(jun)段志(zhi)等南(nan)擊交趾。部隊到合(he)浦時,段志(zhi)去世,劉秀(xiu)命(ming)(ming)馬(ma)援兼(jian)領(ling)其(qi)軍(jun)。于(yu)是(shi),馬(ma)援統軍(jun)沿海開進,隨山開路,長驅直入千余(yu)里。
建武十八年(nian)(42年(nian)),馬援率軍到達浪泊,大破反軍,斬首數千級,降者萬余人。馬援乘勝(sheng)進(jin)擊,在(zai)禁(jin)溪一帶數敗(bai)征側,敵眾四散奔逃。
建武十九年(43年)正月(yue),馬援(yuan)斬殺征側、征貳,傳首洛陽(yang)。朝廷封馬援(yuan)為新息侯,食邑(yi)三(san)千戶。馬援(yuan)犒賞三(san)軍(jun),大發感(gan)慨,三(san)軍(jun)將士齊呼(hu)萬歲。
接著,馬(ma)援(yuan)(yuan)率大(da)小樓船兩千(qian)多(duo)艘,戰士兩萬多(duo)人(ren)(ren),進擊征側余黨都羊等,從無功一直打(da)到巨風,斬俘五千(qian)多(duo)人(ren)(ren),平定了(le)嶺南。馬(ma)援(yuan)(yuan)見(jian)西(xi)(xi)于(yu)(yu)縣(xian)轄地(di)遼闊(kuo),有三萬二(er)千(qian)多(duo)戶,邊遠(yuan)地(di)方(fang)離治所(suo)一千(qian)多(duo)里,管理不便,就(jiu)上書劉秀,請求將(jiang)西(xi)(xi)于(yu)(yu)分成(cheng)封溪、望海二(er)縣(xian)。馬(ma)援(yuan)(yuan)每到一處(chu),都組織(zhi)人(ren)(ren)力,為郡(jun)縣(xian)修治城郭,并開渠引(yin)水,灌溉田地(di),便利百姓。馬(ma)援(yuan)(yuan)還參照漢代法(fa)律(lv),對越(yue)律(lv)進行(xing)了(le)整(zheng)理,修正了(le)越(yue)律(lv)與漢律(lv)相(xiang)互矛盾的地(di)方(fang),并向當(dang)地(di)人(ren)(ren)申(shen)明,以便約束。從此(ci)之后,當(dang)地(di)始終遵(zun)行(xing)馬(ma)援(yuan)(yuan)所(suo)申(shen)法(fa)律(lv),所(suo)謂(wei)“奉行(xing)馬(ma)將(jiang)軍故事(shi)。”
建武(wu)二十年(44年),馬援率部凱旋(xuan)回京。劉秀賜(si)馬援兵車,朝見時位次九(jiu)卿。
馬援回到京城一(yi)個多(duo)月,正值匈奴、烏桓(huan)進犯扶風(feng),馬援見(jian)三輔地(di)區(qu)受到侵掠、皇家陵園不能(neng)保全,就自愿請求率兵出征(zheng),劉(liu)秀同意(yi)了。
建武二十一年(45年),馬(ma)(ma)援(yuan)率領三千騎(qi)兵(bing)出高柳,先(xian)后巡行雁(yan)門、代郡(jun)、上谷等(deng)地。烏桓(huan)哨兵(bing)發現(xian)漢軍到來,部(bu)眾紛紛散(san)去,馬(ma)(ma)援(yuan)無所(suo)得而還師。
馬(ma)(ma)援曾經患病,而梁(liang)松前(qian)往看(kan)望,在床邊向馬(ma)(ma)援行禮(li)(li),馬(ma)(ma)援沒有回禮(li)(li)。梁(liang)松走(zou)后(hou),馬(ma)(ma)援的(de)兒(er)子(zi)說:“梁(liang)松是陛(bi)下(xia)的(de)女(nv)婿,貴(gui)重朝廷,公(gong)卿以下(xia)莫(mo)不(bu)害(hai)怕,大(da)人為何獨不(bu)答禮(li)(li)他(ta)?”馬(ma)(ma)援說:“我是梁(liang)松父親的(de)朋友,就算他(ta)顯貴(gui),怎能失(shi)掉長幼的(de)輩份呢?”梁(liang)松因此(ci)記恨(hen)馬(ma)(ma)援。
建(jian)武(wu)二十(shi)四年(48年),南(nan)方武(wu)陵郡五溪蠻暴(bao)動,武(wu)威將(jiang)軍(jun)劉尚前去(qu)征(zheng)剿,冒(mao)進深入,結果全軍(jun)覆沒(mei)。馬(ma)(ma)援(yuan)時(shi)年六(liu)十(shi)二歲,請(qing)命南(nan)征(zheng)。劉秀考(kao)慮他(ta)年事(shi)已高,而出(chu)征(zheng)在外,親冒(mao)矢(shi)石(shi),軍(jun)務(wu)煩(fan)劇,實非易(yi)事(shi),沒(mei)有答應他(ta)的(de)請(qing)求。馬(ma)(ma)援(yuan)當面向劉秀請(qing)戰,說:“臣還能披(pi)甲上(shang)馬(ma)(ma)。”劉秀讓(rang)他(ta)試試,馬(ma)(ma)援(yuan)披(pi)甲持兵(bing),飛(fei)身上(shang)馬(ma)(ma),手扶(fu)馬(ma)(ma)鞍,四方顧盼,一時(shi)須發飄飄,神(shen)采飛(fei)揚,真可謂(wei)烈(lie)士(shi)暮年,老(lao)(lao)當益壯。劉秀見馬(ma)(ma)援(yuan)豪(hao)氣不除,雄心未已,很受感動,笑道:“這(zhe)個老(lao)(lao)頭(tou)好健康啊!”于(yu)是(shi)派馬(ma)(ma)援(yuan)率(lv)領中郎將(jiang)馬(ma)(ma)武(wu)、耿舒、劉匡(kuang)、孫(sun)永等(deng)人(ren)率(lv)四萬人(ren)遠(yuan)征(zheng)武(wu)陵。
出(chu)(chu)征前,親(qin)友來給馬援(yuan)送(song)行。馬援(yuan)對老(lao)友謁者杜愔說:“我(wo)(wo)受(shou)國家(jia)(jia)厚(hou)恩,年齡緊迫余(yu)日已經(jing)不多,時(shi)常以不能(neng)死于國事而恐懼,現在(zai)獲得出(chu)(chu)征機(ji)會,死了也心甘瞑目,害怕的是一些長者家(jia)(jia)兒或在(zai)左(zuo)右(you),或參與后事,特別難以調遣(qian),我(wo)(wo)獨為(wei)此(ci)耿耿于心啊。”
建(jian)武二十五年(nian)(49年(nian)),馬(ma)(ma)援率部到(dao)(dao)達臨鄉,蠻(man)兵來(lai)攻(gong),馬(ma)(ma)援迎(ying)擊,大敗蠻(man)兵,斬俘兩千余人(ren),蠻(man)兵逃入(ru)竹林中(zhong)。此前,當部隊到(dao)(dao)下雋時,有兩條路可走,一(yi)是(shi)經(jing)壺頭山,一(yi)是(shi)經(jing)充(chong)(chong)縣(xian)(xian)。經(jing)壺頭山,路近,但(dan)山高(gao)水險,經(jing)充(chong)(chong)縣(xian)(xian),路遠(yuan),糧運(yun)不(bu)(bu)便,但(dan)道途平坦。究竟該從(cong)哪兒(er)進發(fa)(fa),劉秀(xiu)開始也(ye)拿不(bu)(bu)定(ding)主意。耿舒,就(jiu)是(shi)馬(ma)(ma)援在出(chu)發(fa)(fa)時說的(de)那些權貴子弟中(zhong)的(de)一(yi)個,想從(cong)充(chong)(chong)縣(xian)(xian)出(chu)發(fa)(fa),而馬(ma)(ma)援則認為,進軍充(chong)(chong)縣(xian)(xian),耗日費糧,不(bu)(bu)如直進壺頭,扼(e)其咽喉,充(chong)(chong)縣(xian)(xian)的(de)蠻(man)兵定(ding)會不(bu)(bu)攻(gong)自破(po)。兩個人(ren)意見不(bu)(bu)一(yi)致(zhi),便上表說明(ming)情況(kuang),請皇(huang)(huang)帝裁決(jue),皇(huang)(huang)帝同意馬(ma)(ma)援的(de)意見。
三月,馬(ma)援(yuan)(yuan)率軍進駐壺頭(tou)。蠻(man)兵(bing)據高憑險,緊(jin)守關隘。水(shui)勢湍急,漢軍船只難以(yi)前進。加上(shang)天氣(qi)酷(ku)熱難當,好多士兵(bing)得了暑疫(yi)等(deng)傳染病而死。馬(ma)援(yuan)(yuan)也身(shen)患重病,部隊(dui)陷(xian)入困境。馬(ma)援(yuan)(yuan)命(ming)令靠河岸山邊鑿成窟(ku)室,以(yi)避炎熱的暑氣(qi)。雖困難重重,但馬(ma)援(yuan)(yuan)意氣(qi)自如,壯心不減。每(mei)當敵人登上(shang)高山、鼓噪(zao)示(shi)威,馬(ma)援(yuan)(yuan)都拖著重病之軀(qu)出來觀察瞭望(wang)敵情。手下(xia)將士深(shen)為其精(jing)神所感(gan)動,不少人熱淚橫流(liu)。
但(dan)耿舒卻在(zai)此時寫信給(gei)其兄好畤侯(hou)耿弇,告了馬(ma)(ma)援(yuan)一狀:“前次我上書(shu)建議當(dang)先進(jin)攻充縣,糧雖難運而兵馬(ma)(ma)得(de)以展開使(shi)用,軍人數(shu)萬(wan)爭先奮(fen)進(jin)。今困(kun)在(zai)壺頭(tou)不(bu)得(de)進(jin),大眾憂郁(yu)將死,實可(ke)痛(tong)惜(xi)。前次到(dao)(dao)(dao)臨鄉,賊無故自(zi)己到(dao)(dao)(dao)來,當(dang)時如果乘(cheng)夜攻擊(ji),就可(ke)消滅掉。伏波用兵像(xiang)西域的(de)賈胡,到(dao)(dao)(dao)一處后就止步不(bu)前,因此失利。今果然(ran)困(kun)于疾疫,都如我所預言的(de)一樣(yang)。”耿弇收到(dao)(dao)(dao)此信,當(dang)即奏知(zhi)劉(liu)秀(xiu)。劉(liu)秀(xiu)就派虎賁中(zhong)郎將梁(liang)松(song)(song)(song)去(qu)責問馬(ma)(ma)援(yuan),并(bing)命他代監馬(ma)(ma)援(yuan)的(de)部隊。梁(liang)松(song)(song)(song)到(dao)(dao)(dao)時,馬(ma)(ma)援(yuan)已死。梁(liang)松(song)(song)(song)舊恨難消,乘(cheng)機誣(wu)陷(xian)馬(ma)(ma)援(yuan)。劉(liu)秀(xiu)大怒,追收馬(ma)(ma)援(yuan)新息侯(hou)印(yin)綬(shou)。
梁(liang)松對(dui)馬援素(su)有怨恨(hen),原因(yin)比較復雜。一是馬援寫信(xin)告誡(jie)晚輩,梁(liang)松曾受到牽累。
馬援(yuan)當年南征交(jiao)趾,在(zai)前線(xian)聽說(shuo)侄兒馬嚴(yan)、馬敦(dun)到處亂發議論,譏刺別(bie)人(ren),而且跟一些輕狂不羈的人(ren)物(wu)結交(jiao)往來,便立即寫信勸誡他(ta)(ta)們。信中舉杜季良(liang)之(zhi)(zhi)例。杜季良(liang)當時正任越(yue)騎司馬,他(ta)(ta)的仇人(ren)以(yi)馬援(yuan)此信為據,上(shang)奏章(zhang)控告他(ta)(ta),說(shuo)他(ta)(ta):“行為輕薄,亂群惑眾(zhong),伏波將軍(jun)從(cong)萬(wan)里(li)外寫信回來以(yi)他(ta)(ta)訓誡兄子,而梁松(song)、竇(dou)固與之(zhi)(zhi)交(jiao)往,將煽(shan)動輕佻虛偽,敗亂我中華。”劉(liu)秀覽(lan)此奏章(zhang),把竇(dou)固、梁松(song)召來嚴(yan)加(jia)責(ze)備,并(bing)且把奏章(zhang)和馬援(yuan)的信給(gei)他(ta)(ta)們看。二人(ren)叩頭流血,才免去(qu)罪過(guo)。結果(guo)杜季良(liang)被罷官,龍伯高則被升任零陵太守(shou)。
當初(chu)南(nan)征交趾時(shi)(shi),馬(ma)援(yuan)常(chang)吃一(yi)種(zhong)(zhong)叫薏苡的(de)植物果實。這薏苡能治療筋骨風濕(shi),避除邪風瘴氣。由于(yu)當地的(de)薏苡果實碩大,馬(ma)援(yuan)班師回京時(shi)(shi),就拉了(le)滿(man)滿(man)一(yi)車,準備用(yong)來做種(zhong)(zhong)子。當時(shi)(shi)人見馬(ma)援(yuan)拉了(le)一(yi)車東西(xi),以為(wei)肯定是南(nan)方出產的(de)珍貴(gui)稀(xi)有之物。于(yu)是權(quan)貴(gui)們都希望(wang)能分(fen)一(yi)點,分(fen)不到便(bian)紛(fen)紛(fen)議論,說(shuo)馬(ma)援(yuan)的(de)壞話。但馬(ma)援(yuan)那(nei)時(shi)(shi)正受劉秀寵信,所以沒人敢跟(gen)皇帝(di)說(shuo)。馬(ma)援(yuan)死后,有人上書說(shuo)馬(ma)援(yuan)曾搜(sou)刮了(le)一(yi)車珍珠文犀運回。馬(ma)武、侯(hou)昱等人也上表章,說(shuo)馬(ma)援(yuan)確曾運回過一(yi)車珍稀(xi)之物。劉秀更加憤怒。
馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)(de)家人(ren)不知皇帝為(wei)何如此震(zhen)怒,不知馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)究(jiu)竟身犯何罪(zui),惶懼不安(an)。馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)(de)尸體運回,不敢埋(mai)和(he)原來的(de)(de)(de)墳地,只買了城西幾(ji)畝地,草草埋(mai)葬在那里(li)。馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)(de)賓(bin)朋(peng)故舊,也不敢到馬(ma)(ma)(ma)家去吊唁,景況十分凄涼。葬完馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)后,馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)(de)侄兒馬(ma)(ma)(ma)嚴和(he)馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)(de)妻(qi)子(zi)兒女們(men)到朝廷請罪(zui)。劉秀(xiu)拿出梁(liang)松的(de)(de)(de)奏章(zhang)給他(ta)們(men)看,馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)夫(fu)人(ren)知道事情原委后,先(xian)后六次(ci)向皇帝上(shang)書,申訴冤(yuan)情,言辭凄切。劉秀(xiu)這才命令(ling)安(an)葬馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)。前任云陽令(ling)朱勃也上(shang)書為(wei)馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)鳴不平。
永平三年(60年),馬(ma)援的(de)女兒(er)被立為(wei)皇后。漢明(ming)(ming)帝在云臺圖畫建武年間的(de)名臣列(lie)將,為(wei)了避椒房(fang)之嫌,單(dan)單(dan)沒畫馬(ma)援。東平王劉(liu)蒼觀(guan)看圖像(xiang)時,問明(ming)(ming)帝道:“為(wei)什么不畫伏(fu)波將軍的(de)像(xiang)呢?”明(ming)(ming)帝笑而未答。
直(zhi)至永(yong)平(ping)十七(qi)年(nian)(74年(nian)),馬(ma)(ma)援(yuan)夫人去世(shi),朝廷才為馬(ma)(ma)援(yuan)聚(ju)土為墳,植樹為標記,建(jian)筑祠堂。
建初(chu)二年(78年),漢(han)章帝(di)派五官中郎將持節追(zhui)(zhui)加(jia)策封(feng),追(zhui)(zhui)謚(shi)馬援為(wei)“忠成(cheng)”。
馬援(yuan)能文(wen),有詩(shi)《武(wu)溪深行》,據(ju)崔豹《今古(gu)注》記載,《武(wu)溪深行》是(shi)馬援(yuan)南征交(jiao)趾時所(suo)作的。其門生(sheng)爰寄(ji)生(sheng)擅長吹笛,馬援(yuan)于是(shi)作歌(ge),令爰寄(ji)生(sheng)吹笛來(lai)應(ying)和,取名為《武(wu)溪深》。
馬援又善相(xiang)馬,曾師事(shi)于楊子(zi)阿(a),學習相(xiang)馬骨法(fa),著(zhu)有《銅馬相(xiang)法(fa)》。
《全后(hou)漢文》有《誡兄子(zi)嚴敦書(shu)(shu)》《上(shang)(shang)(shang)(shang)銅馬(ma)式表(biao)》《銅馬(ma)相法》《上(shang)(shang)(shang)(shang)疏(shu)言(yan)(yan)(yan)(yan)隗囂》《上(shang)(shang)(shang)(shang)疏(shu)言(yan)(yan)(yan)(yan)破羌以西不可(ke)棄(qi)》《上(shang)(shang)(shang)(shang)書(shu)(shu)請復(fu)鑄五(wu)銖錢(qian)》《擊尋陽(yang)山賊上(shang)(shang)(shang)(shang)書(shu)(shu)》《上(shang)(shang)(shang)(shang)書(shu)(shu)請正印文》《至(zhi)荔浦(pu)見冬筍名曰苞筍上(shang)(shang)(shang)(shang)言(yan)(yan)(yan)(yan)》《征交(jiao)趾上(shang)(shang)(shang)(shang)言(yan)(yan)(yan)(yan)》《將入九(jiu)真上(shang)(shang)(shang)(shang)言(yan)(yan)(yan)(yan)》《平交(jiao)趾上(shang)(shang)(shang)(shang)言(yan)(yan)(yan)(yan)》《奏請分西于縣(xian)》《與隗囂將楊廣書(shu)(shu)》《銅柱(zhu)銘》等。
建(jian)(jian)中三年(782年),禮儀使顏真卿向唐德宗建(jian)(jian)議(yi),追封古代名將六十四人,并為他們(men)設廟享奠,當(dang)中就包括(kuo)“伏(fu)波將軍新(xin)息侯馬援”。
元豐(feng)六年(nian)(1083年(nian)),宋神(shen)宗追封馬援為忠(zhong)顯王(wang)。
宣(xuan)和二年(1120年),宋徽宗(zong)加封馬援為忠顯佑(you)順(shun)王。
宣和五年(1123年),宋室依照唐(tang)代慣例,為古(gu)代名(ming)將設廟(miao),七十(shi)二位名(ming)將中(zhong)亦包(bao)括馬(ma)援。
北宋年間成書的《十七史百(bai)將傳》中(zhong),馬(ma)援位(wei)列(lie)其中(zhong)。另在明末成書的《廣名將傳》中(zhong),馬(ma)援亦位(wei)列(lie)其中(zhong)。
康熙六十一年(nian)(1722年(nian)),馬援與歷代功臣(chen)四(si)十人從祀歷代帝王廟。
劉秀:瞿鑠哉(zai)是翁也!
孟冀:諒為烈士,當(dang)如此(ci)矣。
朱勃:惟援(yuan)得事朝(chao)廷二十二年(nian),北(bei)出塞漠,南(nan)度江海,觸冒害氣,僵死軍事,名滅爵(jue)絕,國(guo)土不(bu)傳。
呂種:馬將軍誠神(shen)人也(ye)!
葛洪(hong):鄧禹馬援田間諸(zhu)生,而善於用兵;蕭何曹參不涉(she)經誥,而優於宰輔(fu),爾則知人(ren)果未易也。
范(fan)曄:①馬援騰聲三輔,遨游(you)二帝,及定節立謀(mou),以干時主,將(jiang)懷負鼎之(zhi)愿,蓋為(wei)(wei)千載之(zhi)遇(yu)焉。然其戒人之(zhi)禍(huo),智矣(yi),而不能自免于讒隙(xi)。豈(qi)功名之(zhi)際(ji),理(li)固(gu)然乎(hu)?夫利不在身,以之(zhi)謀(mou)事則(ze)智;慮不私己,以之(zhi)斷義(yi)必厲(li)。誠能回觀物之(zhi)智而為(wei)(wei)反身之(zhi)察(cha),若(ruo)施之(zhi)于人則(ze)能恕(shu),自鑒其情(qing)亦(yi)明(ming)矣(yi)。②伏波(bo)好功,爰自冀、隴。南靜駱(luo)越,西屠燒種。徂(cu)年已流(liu),壯情(qing)方(fang)勇。明(ming)德既(ji)升,家祚(zuo)以興(xing)。